Is Poetin paranoïde? Iemand die paranoïde is, gedraagt zich extreem achterdochtig en wantrouwend in het contact. Hij denkt dat anderen het op hem gemunt hebben en slechte bedoelingen met hem hebben. Een paranoïde persoon zoekt overal wat achter en voelt zich snel aangevallen en gekleineerd. Dat kan gemakkelijk rigide trekken krijgen, want het is meestal moeilijk om met enige afstand naar de eigen gedachten en gevoelens te kijken. „Het is net alsof die ander eropuit is om me kwaad te doen”, is iets wat je een paranoïde persoon niet snel zult horen zeggen. Integendeel, hij of zij is er diep van overtuigd dat dit zo is.

Paranoïde gedachten kunnen ook onderdeel zijn van wanen, bijvoorbeeld bij een psychose of bij dementie. Mensen hebben dan het idee dat ze achtervolgd worden, dat er een complot tegen hen is, dat anderen hen in de gaten houden of hun gedachten lezen. Bij paranoïde wanen is de waarneming van de werkelijkheid verstoord. Bij een paranoïde persoonlijkheid zit het probleem niet in de waarneming, maar in de betekenis die aan waarnemingen gegeven wordt.

Een paranoïde waan zal Poetin niet hebben, de beschrijving van een paranoïde persoonlijkheid lijkt op een aantal punten wel te passen. Ik vraag me echter af of een verklaring vanuit paranoia hem het meeste recht doet. Mijn indruk is dat de man zich gekrenkt voelt in zijn zelfgevoel als leider van Rusland. Hij is dus niet zozeer achterdochtig of wantrouwend, maar getergd en boos, en het is verstandig om daar rekening mee te houden.

Denk aan zijn redevoering bij de invasie in Oekraïne. Poetin wees toen op de „minachtende houding” die hij waarnam bij het Westen over de zorgen en belangen van Rusland. Die minachting is iets vreselijks voor hem, want dat betekent een gebrek aan erkenning voor hem en voor Rusland. Dat is krenkend, vernederend zelfs. De belangen van Rusland zijn immers niet zomaar belangen van een willekeurig land, maar van een land met een geschiedenis als grootmacht. Poetin zelf staat in de lijn van de tsaren, hij is een leider met een roeping. Hij wil het grote Russische rijk weer herstellen, dat heeft hij meermalen duidelijk gemaakt. Dat Russische rijk is zelfs een heilig rijk – ook de oosterse orthodoxie speelt hier een rol, want politieke macht en de orthodoxe kerk liggen in Rusland in elkaars verlengde.

Minachting en krenking hebben boosheid en agressie tot gevolg vanwege onderliggende gevoelens van schaamte en vernedering, die ook leiden tot afstandelijkheid en emotionele kilheid. Vandaar Bidens waarneming dat Poetin geen ziel heeft. Omdat genoemde gevoelens zo diep gaan en te maken hebben met de kern van wie je bent en wilt zijn, ligt een heilige oorlog op de loer. Een oorlog waar je met je hele ziel en zaligheid in gaat, waarbij het meest essentiële op het spel staat en het doel alle middelen heiligt. In zo’n oorlog is het ook niet gek om kernwapens in gereedheid te brengen.

Hoe voorkom je verdere escalatie? Daar is natuurlijk niet één antwoord op, en de psychologie is daarbij niet als eerste aan zet. Maar als je vanuit psychologisch perspectief kunt waarnemen dat krenking een belangrijke rol speelt, is het zaak om nieuwe vernedering te voorkomen, respect te blijven tonen waar mogelijk, ondanks alles toch verbinding te zoeken, terwijl begrenzing (”tot hier en niet verder”) net zo nodig is.

De auteur is rector van het Kennisinstituut christelijke ggz (Kicg), onderdeel van Eleos en De Hoop ggz, en bijzonder hoogleraar klinische godsdienstpsychologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam.