Nee, de Amerikanen hebben geen mannetje in het Russische leger rondlopen die voortdurend turft hoeveel soldaten erbij komen en weer naar huis gaan. In plaats daarvan maken ze gebruik van geavanceerde technieken om de Russische troepenbewegingen op de voet te volgen.

Welke techniek gebruiken de Verenigde Staten?

De beelden van de Russische activiteiten met militair materieel komen grotendeels van spionagevliegtuigen, spionagesatellieten en spionnen op de grond. Zo houden de Amerikanen bij waarheen de Russische troepen zich bewegen, en kunnen ze Oekraïne waarschuwen voor een op handen zijnde aanval.

Zo doen ze dat toch al jaren?

Dat klopt. Maar nieuw is dat ze de gegevens van satellieten en spionnen combineren met openbare nieuwsberichten, posts op sociale media, signalen van smartphones, big data en beelden van commerciële satellieten. Op dezelfde manier heeft journalistiek netwerk Bellingcat de Buk-raketinstallatie getraceerd die vlucht MH17 boven Oekraïne heeft neergehaald.

Er zijn tal van particulieren die met hun smartphone of drone foto’s maken en die op sociale media openbaar delen. Zo komen enorme hoeveelheden waardevolle informatie vrij beschikbaar. Het uitpluizen van YouTube, Twitter en TikTok is vandaag de dag bijna net zo belangrijk voor inlichtingendiensten als een spionagesatelliet. Spionage gebeurt steeds meer vanuit de luie stoel.

Hoe gaat dat in zijn werk?

Via een internetzoekopdracht of nieuwsfeed is vrijwel elke troepenbeweging van de Russen te volgen. Commerciële fotografen plaatsen actuele, geografisch accurate beelden van de Russische strijdkrachten. Verschillende persbureaus volgen de situatie en rapporteren er geregeld over. Poetin kan geen tank op een treinwagon laden met als bestemming de Oekraïense grens of TikTok-gebruikers plaatsen er wel video’s van. Inlichtingendiensten volgen deze informatiestroom op de voet. Ze hoeven daarvoor geen dure satellieten te onderhouden.

Hoe kunnen inlichtingendiensten relevante informatie halen uit die enorme stroom data van sociale media?

Dat is inderdaad een lastig punt: het gaat om vele terabytes aan informatie. Wat het nog ingewikkelder maakt, is dat de beelden en berichten opzettelijk kunnen zijn gemanipuleerd om de Amerikanen te misleiden.

Spionage vanuit de luie stoel heet officieel Open-Source Intelligence, afgekort Osint. Overheden en detectives maken er al jaren gebruik van om criminele organisaties in kaart te brengen. Ervaring en digitale instrumenten zijn dus beschikbaar. Het mooie voor inlichtingendiensten is dat Osint in de meeste gevallen voldoet aan de inlichtingenbehoeften, laat Craig Nazareth, hoogleraar spionage en informatie van de University of Arizona weten op nieuwswebsite The Conversation.

Welke digitale instrumenten gebruiken inlichtingendiensten?

Onder meer ”machine learning”. Daarmee achterhalen computers patronen in grote hoeveelheden digitale gegevens. Deze techniek maakt het inlichtingendiensten gemakkelijker om uit plukjes informatie het grote plaatje van de actuele situatie in Oekraïne samen te stellen.

Vooral voor het verwerken van foto’s en video’s blijken snelle computers onmisbaar. Ze kunnen informatie evalueren, en zo achterhalen of de bron een mens of computerprogramma is, en of gegevens authentiek of frauduleus zijn. Misleiding kunnen ze op die manier ontmaskeren. Ze kunnen ook trends analyseren en zo de waarschijnlijkheid van een gebeurtenis, zoals een Russische invasie van Oekraïne, voorspellen.

Deze methode kent uiteraard ook zijn beperkingen. De combinatie van Osint en machine learning is geen glazen bol. Niemand kan de techniek gebruiken om bijvoorbeeld de gedachten van Poetin te lezen, hoe graag inlichtingendiensten dat ook zouden willen.