„Nog één trap.” Ds. Samir Sadak Gaid van de presbyteriaanse kerk in Minya beklimt moeiteloos de laatste treden van het zes verdiepingen tellende kerkgebouw. Eenmaal bovenaan wijst hij om zich heen. Een deel van de omliggende wijk in de stad aan de Nijl is zichtbaar. Schotelantennes bepalen, zoals bijna overal op de daken in Egypte, het beeld. Maar het meest opvallend is zonder twijfel de toren waar de voorganger naast staat. Ongenaakbaar steekt het bouwwerk de lucht in. Bovenaan prijkt een groot koptisch kruis dat zelfs hoger is dan de minaret van de dichtstbijzijnde moskee.

Nee, vanzelf ging dat niet, grinnikt Sadak. Hij knikt naar de verte, waar zich ergens het gerechtsgebouw van Minya moet bevinden. Daar heeft hij al verschillende keren zijn opwachting moeten maken om zich voor zijn te hoge kerk te verantwoorden.

Maar dat is geweest. Zijn kerk staat er. Veel te groot voor de kleine gemeente die er in huisde toen de bouw startte, maar intussen aardig op maat. Het tekent de visionair die Sadak is. Niet altijd wachten tot de laatste vergunningen rond zijn, maar in geloof beginnen te bouwen. Niet alleen een ruimte regelen waar de gemeente samen kan komen, maar direct ook een ruimte waar trainingen gegeven kunnen worden. Niet alleen een kamer voor jongeren om elkaar te ontmoeten, maar meteen een paar fitnessapparaten neerzetten die ze kunnen gebruiken – althans, als ze in de kerk komen én als ze boeken lezen uit de kerkbibliotheek.

De fitnessapparaten staan er overigens nog niet, maar goed, de visie van de voorganger kan niet op één dag uitgevoerd worden. Echter, liever wel snel. Want je weet in Egypte maar nooit wanneer de overheid de touwtjes weer strak trekt.

Gouden moment

„We pakken onze kansen nu onder de regering van president Sisi”, zegt dr. Tharwat Wahba later in een ontvangstruimte van het Evangelical Theological Seminary in Caïro. Hij is goed ingevoerd in de Egyptische samenleving en weet precies wat kan en niet. „Dit is ons gouden moment om kerken te bouwen. We moeten nu doen wat we kunnen. En we bouwen direct goed. Vandaar dat je hoogwaardige materialen tegenkomt, zoals marmer. Omdat je niet weet wanneer je weer kunt bouwen of restaureren.”

Vooral op het platteland van Opper-Egypte, rond de Nijl, en in de vele nieuwe steden van Egypte hebben tal van kerkelijke gemeenten bouwplannen. Het roept de vraag op waarom. Waren er dan geen kerken voor deze tientallen zo niet honderden gemeenten?

Tharwats antwoord is duidelijk: nee. Hij rekent het voor. „Het totaal aantal kerken van alle denominaties in Egypte ligt rond de 6000. Christenen vormen rond de 10 tot 12 procent van de bevolking. Dat is meer dan 12 miljoen mensen. Hoeveel mensen kan één kerkgebouw herbergen? Laten we zeggen: 1000. Als er 6000 kerken zijn, kunnen die dus hooguit 6 miljoen mensen bevatten. Dat is nog niet de helft van het aantal christenen in Egypte. Mijn schatting is dat 60 procent van de christenen in het land geen eigen kerkgebouw heeft.”

Dat probleem bestond altijd al, maar het verschil is: er was nooit een kans om het op te lossen. Egypte is berucht om zijn slepende processen rond nieuwe kerken of rond de verbouw van kerken. Vooral in de regio Minya, waar ds. Samir Sadak zijn kerk heeft gebouwd, zijn rond 2013 heftige conflicten geweest over kerkbouw. Diverse godshuizen in de regio werden in brand gestoken door radicale moslims.

President Sisi heeft daar, sinds hij in 2014 aan de macht kwam, korte metten mee gemaakt. Hij wil vrede in de verdeelde Egyptische samenleving, tegen elke prijs. Onderdeel van die vrede is voor Sisi dat christenen kerken kunnen bouwen. De overheid geeft zelfs stukken land aan kerken – gratis en voor niets. De voorwaarde is wel dat ze binnen drie jaar zijn gestart met bouwen. „Dat is nu ons probleem”, legt Tharwat uit. „We mogen nu wel bouwen, maar we hebben geen fondsen om dat te doen.”

Tussen de graven

Het probleem waar Tharwat in Caïro over praat, krijgt een gezicht in het dorp Zawya Sultan Basha, vanaf Caïro zo’n 300 kilometer stroomopwaarts langs de Nijl naar het zuiden. Of beter, het probleem krijgt heel veel gezichten in de vorm van vele tientallen vrouwen die zijn samengekomen in hun schamele kerkgebouw.

De wijk waar de gemeente samenkomt bestaat vrijwel geheel uit grafmonumenten, die eruitzien als kleine huisjes. Arme gezinnen wonen hier tussen de graven omdat het een goedkope manier van wonen is.

Tussen al die graven is de kerk nauwelijks herkenbaar. Toch is het niet moeilijk om de plaats te vinden, omdat de vrouwen van de gemeente luidkeels het ene na het andere gezang aanheffen. Dat verandert niet als er bezoek binnenkomt; er wordt eerder nog een schepje bovenop gedaan. De kleine, vervallen ruimte puilt uit van mensen en decibellen.

Na afloop van de bijeenkomst vertellen verschillende vrouwen over de kracht die ze putten uit hun geloof, maar ook over hun angsten. „Als ik mijn kinderen naar de kerk stuur, moeten ze langs al die graven”, gruwt een van hen. Anderen knikken instemmend.

Lees ook

Relatie met moslims „erg belangrijk” in Egypte

De voorganger van de gemeente ziet het ook. „Ik heb al vaak gepreekt dat we niet bang hoeven te zijn voor graven als we bij Christus horen”, zegt hij later tijdens een wandeling door het dorp. „Maar die angst zit erg diep.”

Hij stopt bij een leeg stuk grond. Er groeit een eenzame palmboom op waaraan een ezel is vastgebonden. „Kijk, dit is het stuk grond dat we van de overheid hebben gekregen om een nieuwe kerk te bouwen. Althans, als het ons lukt om fondsen bij elkaar te krijgen zodat we er binnen drie jaar iets kunnen bouwen.”

Paus van de protestanten

Kerken bouwen zolang het dag is, dat is het motto van veel christelijke leiders in Egypte. Vrijwel zonder uitzondering zijn ze te spreken over het beleid van hun president dat dit mogelijk maakt en dat christenen meer vrijheid geeft. „Ik wil de president niet vleien, maar wat Sisi zegt is totaal nieuw voor ons”, stelt de protestantse drukker Sami Yacoub uit Caïro. „Hij zegt: Wat jij gelooft is jouw zaak, en zelfs als je niet gelooft is dat jouw persoonlijke beslissing. Dat hebben we nooit eerder meegemaakt.”

Sami Yacoub verwijst naar uitspraken van Sisi dat de Egyptische identiteitskaarten niet langer een vermelding van de religie van de drager zouden moeten bevatten. „Ik denk dat de overheid uiteindelijk zal besluiten om die vermelding af te schaffen. Maar alleen al het feit dat er discussie over gevoerd kan worden, betekent veel. Het is een teken dat dit land volwassen aan het worden is.”

Sami Yacoub krijgt bijval van dr. Andrea Zaki. Hij is president van de protestantse koepel van kerken in Egypte. Zaki is wat je zou kunnen noemen de paus van de protestanten in Egypte. In een grote, glimmende ontvangstruimte in Caïro spreekt hij met zijn bezoekers, die mogen plaatsnemen in rijen stoelen aan weerszijden van zijn zetel.

„Alleen al in de laatste paar jaar zijn er 500 nieuwe kerken geopend”, stelt Zaki als hij eenmaal gezeten is. „Dat is echt significant. Het laat zien dat christenen meetellen. Dat blijkt ook uit straffen die zijn uitgedeeld voor mensen die kopten hebben vermoord. Eerder kwamen de daders daarmee weg, nu niet meer. Die straffen zijn een belangrijke mijlpaal voor christelijk burgerschap in Egypte.”

Bijna gebroken

Het had ook heel anders kunnen gaan. Hoe anders, daar kreeg het land een voorproefje van in 2013, toen de moslimbroederschap kortstondig aan de macht was. Vrijheden werden ingeperkt, grootschalige protesten bleven de kop opsteken. „Egypte was een land dat bijna gebroken was”, blikt Sami Yacoub terug. „De Arabische Lente heeft alle wetten en regels gebroken; autoriteit en gezag bestonden niet meer.”

Vriend noch vijand kan eraan tornen dat dit aspect sterk verbeterd is: autoriteit en gezag zijn onder Sisi alomtegenwoordig in Egypte. Maar vrijheid? Daar is weinig van over, misschien nog wel minder dan onder de moslimbroederschap.

De lijst van voorbeelden is te lang. Zo heerste van april 2017 tot 25 oktober 2021 onafgebroken de noodtoestand in het land, waardoor de veiligheidsdiensten buitengewoon veel macht kregen. Intussen zijn er wetten aangenomen waardoor die macht nog altijd in stand blijft. Human Right Watch stelt dat veiligheidsdiensten op een systematische manier martelingen inzetten. Onder Sisi is het aantal massaprocessen sterk toegenomen. Er is vrijwel geen politieke oppositie meer. Tienduizenden gevangenen kwijnen weg in gevangenissen, onder wie journalisten, mensenrechtenverdedigers en andere politieke gevangenen.

De vrije bewegingsruimte in de maatschappij is onder Sisi steeds kleiner geworden. Sociale media zijn aan banden gelegd. Op de World Freedom Index komt Egypte tegenwoordig niet verder dan een schamele 166e plaats – van de 180 landen. En ook is er nog steeds een grote onverdraagzaamheid en discriminatie richting koptische gemeenschappen. Niet-moslims kunnen wel probleemloos „de islam omarmen”, maar moslims die afstand doen van hun religie worden getypeerd als „afvallig”, met alle gevolgen van dien.

Te rooskleurig

Hoe kunnen christelijke voorgangers in zo’n situatie vol blijven houden dat Sisi voor méér vrijheid heeft gezorgd? Dr. Andrea Zaki, leider van de protestantse gemeenschap, is de kritiek voor. „Je zult willen vragen: Stel je het nu allemaal niet té rooskleurig voor?”, zegt hij tijdens de audiëntie. „Ik snap die vraag. Want de radicalen en criminelen zijn er nog steeds. Dat verander je niet zomaar. In 2017 heb ik Sisi drie keer ontmoet. Hij zei: Het kost tijd om mensen te veranderen. En dat is waar. In 20, 25 jaar zien we hier een nieuwe generatie. Onderwijs is de sleutel om die generatie anders te laten denken.”

Maar wat als Sisi geen onderdeel van de oplossing is, maar van het probleem? Dat is immers de visie van menige westerse mensenrechtenorganisatie. „Het Westen focust alleen op mensenrechten”, fulmineert Andrea Zaki in een schaars moment van kritiek. „Maar er is meer dan mensenrechten. Wij leven in een heel andere situatie. Wij hebben met terrorisme te maken. Natuurlijk, mensenrechten zijn belangrijk, maar je zult ernaar moeten kijken vanuit de Egyptische context.”

Iets soortgelijks zegt drukker Sami Yacoub. Hij is de eerste om te erkennen dat het nog niet bepaald ideaal is in Egypte als het gaat om burgerlijke vrijheden. „Maar weet je wat het is: vrije meningsuiting werkt goed in ontwikkelde landen; niet hier. Natuurlijk ben ik tegen onderdrukking, maar geloof me: met vrije meningsuiting zou ons land gebroken worden. Als Twitter en Instagram worden gebruikt om mijn land kapot te maken, heb ik ze niet nodig.”

De drukker verwijst naar de tijd waarin de moslimbroederschap aan de macht kwam. „Hoe deden ze dat? Door je stem te kopen met twee kilo suiker en olie. Is dat dan democratie? Natuurlijk niet. Je hebt eerst een betere economie nodig en een betere staat van het onderwijs voordat je verder kunt. Soms moet je de deur eerst sluiten om die later, op de juiste tijd, weer te kunnen openen.”

De grote vraag is wanneer de juiste tijd is aangebroken. „Democratie komt naar Egypte, en ik denk al in de volgende generatie”, peinst Sami Yacoub. „Maar als je democratie oplegt in een onvolwassen samenleving, dan vernietig je het land.”