Dit moet wel een grafheuvel zijn, concludeert projectleider dr. Quentin Bourgeois van de Universiteit Leiden als hij het opgeboorde bodemprofiel bekijkt. „Normaal zit je bij een grondboring in dit gebied binnen een halve meter op geel zand. Hier is het tot een meter donkere grond. Dat is niet natuurlijk. Verschillende tinten zwart, soms bruinig. Dit waren allemaal op elkaar gestapelde grasplaggen.”

Het is de vijfde grafheuvel die deze woensdag wordt gevonden op de Elspeterheide bij Vierhouten. Vanochtend werden er zo’n anderhalve kilometer verderop al vier aangetroffen. „Mooi dat we nu iets vinden”, reageren Lisa ten Berge en Daniëlle Alphenaar, studenten archeologie in Leiden. „Vorige week in stuifzandgebied bij Arnhem was het helemaal niks. Dan is dit wel ietsje leuker.”

Hoogtekaarten

De studenten doen samen met vrijwilligers veldonderzoek in het kader van het project Erfgoed Gezocht van Erfgoed Gelderland en de Universiteit Leiden. Daarvoor werden in 2019 hoogtekaarten van de Veluwe geanalyseerd op de aanwezigheid van nog onbekende grafheuvels. Een nieuwe techniek (LiDAR) maakte dat mogelijk. Met laserstralen zijn de hoogteverschillen in het Nederlandse landschap gedetailleerd in kaart gebracht. Het grote voordeel van LiDAR is dat het door vegetatie heen gaat, waardoor bomen en struiken het zicht op de ondergrond niet belemmeren.

Vanachter hun computer kamden ruim 2000 vrijwilligers, in leeftijd variërend van 15 jaar tot 80-plus, de hele Veluwe uit. Ze bekeken 56 kaartbladen, die samen circa 1700 vierkante kilometers beslaan en die waren opgedeeld in ruim 23.000 detailkaartjes. In totaal werd 396.552 keer zo’n kaartje van 300 bij 300 meter bestudeerd. Dr. Eva Kaptijn van Erfgoed Gelderland heeft respect voor de burgeronderzoekers. „Ze staken er vaak wel zeventig uur of meer in.”

Het onderzoek leverde ruim 4500 ”kansrijke locaties” voor een potentiële grafheuvel op. Nu wordt de volgende stap gezet: nagaan of de gevonden heuvels inderdaad échte grafheuvels zijn. „Want een verhoging in het landschap kan bijvoorbeeld ook gewoon een stuifduin zijn”, aldus Kaptijn.

Per heuvel worden in principe drie boringen gezet: net naast het centrum (om het graf niet te verstoren), in de flank en –ter controle– naast de heuvel. Zo kan worden vastgesteld of de heuvel natuurlijk is opgebouwd of door mensen is opgeworpen, recent of in de prehistorie. In het laatste geval betreft het een grafheuvel.

Op de Veluwe werden grafheuvels tussen 2850 voor en 200 na Christus aangelegd. Onder een heuvel werd vaak eerst één persoon begraven; later werden er andere personen bijgelegd. Een grafheuvel heeft doorgaans een diameter van 15 tot 20 meter en de menselijke resten liggen in een kuiltje. Volgens archeoloog Bourgeois hebben de grafheuvels dezelfde cultuurhistorische waarde als hunebedden. „Maar omdat ze minder zichtbaar zijn, zijn ze onbekender en worden ze makkelijker over het hoofd gezien. Daardoor kunnen ze onbedoeld vernietigd worden, bijvoorbeeld bij graafwerkzaamheden. Dat moet voorkomen worden.”

Steekproef

De controle blijft beperkt tot steekproeven. Kaptijn: „Alle locaties onderzoeken zou vele jaren kosten. We willen vooral weten hoe betrouwbaar de markeringen zijn. Sommige heuvels zijn door slechts één of twee personen gezien, terwijl andere door tien of vijftien vrijwilligers zijn gemarkeerd. Veldwerk in verschillende deelgebieden moet nu duidelijk maken wat het aantal markeringen betekent voor de kans of een heuvel inderdaad een grafheuvel is. Zo kan een betrouwbaarheidsindex worden opgesteld waardoor de data van de hele Veluwe bruikbaar worden voor beleid en wetenschappelijk onderzoek. Regioarcheologen en boswachters zouden daar vervolgens verder mee aan de slag kunnen gaan.”

Ook bij het veldwerk worden burgers betrokken. Willem Kuijpers uit Apeldoorn, lid van de Archeologische Werkgroep Apeldoorn en natuurgids bij het Instituut voor natuureducatie en duurzaamheid (IVN) Apeldoorn, is een van hen. Hij bekeek eerder alle detailkaartjes. „Ik heb absoluut niet het gevoel dat ik alleen over de schouders van wetenschappers en studenten mee mag kijken. Ik voel me een volwaardig teamlid en mag onder supervisie ook bodemprofielen aanleggen. Op mijn beurt gebruik ik de nieuwe kennis die ik over archeologie en geografie opdoe bij de IVN-landschappencursus die ik geef en bij IVN-excursies.”

Bot

Tot nu toe waren 750 Veluwse grafheuvels bekend. Met het onderzoek kunnen er „zeker een paar honderd” op de kaart van de Veluwe worden bijgetekend, neemt Kaptijn aan. „Deze nieuw gevonden grafheuvels geven ook veel nieuwe inzichten. Algemeen leeft het idee van een grote kale Veluwe in de prehistorie met slechts hier en daar bewoning. De Veluwe was waarschijnlijk toch dichter bevolkt. Bij grafheuvels horen immers ook nederzettingen. Alleen vind je die met de LiDAR-methode niet, omdat ze geen hoogteverschil achterlaten.”

De ene plek is ondertussen de andere niet. Na een controleweek bij Schaarsbergen en Arnhem konden slechts twee grafheuvels worden genoteerd. „Dat hadden we overigens ook verwacht”, zegt Kaptijn. „Er waren veel heuveltjes gemarkeerd, een paar honderd bij elkaar, met de juiste afmeting en hoogte van grafheuvels. Zo ontzettend veel, dat konden niet allemaal grafheuvels zijn. Het waren bijna allemaal stuifduinen.”

Meer succes was er in oktober in het Speulder- en Sprielderbos bij Putten. „In een week tijd werden 42 locaties onderzocht. Ongeveer de helft bleken nog onbekende echte grafheuvels te zijn. Kaptijn: „Op één plek troffen we in het bodemprofiel verbrand menselijk bot aan. Dan heb je absoluut een onomstotelijk bewijs van een grafheuvel.”