Het bijzondere van het boek is dat dit het hele leven van Oranje bestrijkt, goed gedocumenteerd is en plezierig leest. Het heeft iets van een vertelling, waardoor de auteur de lezer meeneemt. Dat is knap, gelet op de enorme hoeveelheid materiaal die hij verwerkt en de complexe materie waarover hij schrijft. Om die reden kan het boek een breed bereik hebben. De lezer die niet heel erg bekend is met het leven van Oranje, zal niet snel merken dat de auteur ook knap speurwerk heeft verricht. Zo weet hij veel te vertellen over de contacten van Oranje met Christina van Lotharingen rond 1561. Hij maakt duidelijk hoe ze tot stand kwamen en wat Oranje voor ogen zweefde toen hij zich sterk maakte voor een huwelijk met haar dochter.

Aan alle kanten is te merken dat de schrijver zijn bronnen kent en weet te benutten. Heel bevreemdend is dat niet. Mede door het werk van Hein Kluiver (1942-1998) aan het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis zijn de meeste bronnen op internet te vinden, onder meer de hele correspondentie van Oranje.

Desalniettemin zijn er meerdere bezwaren tegen het boek in te brengen. De auteur kan goed en vlot vertellen en duidt al vertellend soms zó makkelijk dat vermelding van feiten niet meer nauwkeurig of volledig is. Bij een overvloed aan materiaal kan dat gebeuren. Maar als men op grond van onnauwkeurigheden mensen of betrekkingen in verregaande mate duidt, wordt dit bedenkelijk. Dit gebeurt bijvoorbeeld als hij schrijft over de briefwisseling tussen Oranje en zijn moeder.

Motieven

Mijn hoofdbezwaar tegen het boek betreft zijn duiding van de motieven van Oranje in zijn verzet tegen Filips II. Zodra hij daarover schrijft, krijgt zijn betoog iets onsamenhangends en soms zelfs iets onbeholpens. Vooral aan het slot van het boek is dat het geval.

Wie zijn best doet, komt tot de conclusie dat de auteur het als volgt ziet: hij verdeelt de periode van 1559 tot 1567 (de jaren waarin de prins de koning tegenwerkt en ten slotte de wijk neemt naar Duitsland) in twee episodes. Tot 1564 wordt Oranje gedreven door eerzucht, daarna komt de kwestie van de religie in beeld, niet omdat de religie voor Oranje zelf een belangrijke rol speelt, maar omdat ze door de koning vooraan op de agenda wordt geplaatst. Door de verandering van het aantal bisdommen en de invoering van de inquisitie drijft de koning zijn religiepolitiek door, iets wat stuit op bezwaren van de gewesten (zij vrezen nadeel voor de handel) en van de adel die er zich van bewust is dat er grote onrust in het land zal ontstaan. Oranje is daarbij wat de religie betreft niet onverschillig –hij komt oprecht op voor een grote mate van godsdienstvrijheid– maar een grote rol speelt de godsdienst niet bij hem. Na 1568 is er voor Oranje geen andere keus dan in verzet te gaan. Hij is in zijn eer aangetast en een verzoening met de koning is onmogelijk.

Dynastieke eer

De auteur lijkt toe te geven dat de religie op het laatst van het leven van de prins belangrijker wordt. Toch is er volgens de auteur, het geheel overziende, één motief dat Oranje aanzette tot verzet: de dynastieke eer van zijn eigen huis, het huis van Nassau. Merkwaardig is hoe de schrijver dit staaft. Hij wijst erop dat Oranje in de ”Apologie” (1581) zich „in de kaart laat kijken” door plotseling de reputatie van het huis van Nassau in stelling te brengen. Op de familie-eer deed hij enkele jaren voordien ook al een appel in een brief aan Jan van Nassau en zelfs het Wilhelmus spreekt ervan. Zo rijst het beeld van de prins op, zoals de auteur dat ziet: een ambitieus man, die de eer van zijn huis uitspeelt tegen die van het Habsburgse Huis; die verwikkeld raakt in de kluwen van de godsdienstige kwestie; die daarin kansen ziet om zijn positie te versterken; die kans ziet om het belang van anderen (de Nederlanden) te koppelen aan die van hemzelf; die, mede door eigen leugens, af en toe met de rug tegen de muur komt te staan; die merkwaardig standvastig en volhardend is in zijn ideaal van de eenheid van de Nederlanden; die toch niet helemaal met zijn tijd meekan (omdat zij het republikeinse ideaal koestert) en die (op zijn laatste portret) de aanblik geeft van iemand die in een tijd van verwarring terug wil naar de eenvoud van het christelijke geloof van het eerste uur.

Onbevredigend

Dit portret van de prins heeft iets buitengewoons onbevredigends, vooral voor wie vertrouwd is met de bronnen. Men ontkomt niet aan de indruk dat de auteur zelfs na uitgebreid bronnenonderzoek moeilijk raad weet met wat Oranje bewoog. Dat geldt niet alleen hem, het geldt ook zijn biograaf K. W. Swart en andere historici. Om tot een algemeen oordeel te komen, beweerde Swart dat Oranje zelf is gaan geloven in de mythe die men van hem maakte.

Van Stipriaan grijpt één van de (als men het geheel in beschouwing neemt) niet vele passages aan die gaan over de Nassaus, om licht te laten schijnen over wat de prins in zijn leven bewoog. Op die manier kan hij zijn optreden verklaren. Dat hij aan deze passages zo veel gewicht geeft, is willekeurig. Het meest misleidende erin is dat hij aan die passages waarin de prins zelf zich uitdrukkelijk uitspreekt over wat hem bewoog veel te weinig aandacht geeft. Om de bekendste te noemen: de brief aan Alkmaar ten tijde van het beleg van de stad: „Wij willen niet verhelen dat wij, voordat we aan deze zaak begonnen, een verbond hebben gemaakt met de Potentaat der potentaten.” Van Stipriaan noemt de brief wel en ook deze passage erin, maar betrekt hem niet in de overwegingen van de motieven van de prins.

Voor wie dat wel doet, is het niet moeilijk om de eenheid in het leven van de prins te vinden. In 1559 werd Oranje, toen hij hoorde van de plannen van de koning om de inquisitie in te voeren, gealarmeerd. Het horen ervan betekende voor hem een schok. Vanaf dat moment heeft hij, waar bleek dat de koning aan werkte op vervolging, hem tegengewerkt – waar dat kon met de andere edelen, met de gewesten, met de Duitse vorsten. In deze jaren begon de religie voor hemzelf steeds belangrijker te worden. Vooral in de jaren dat hij als balling op de Dillenburg (en in Frankrijk) verbleef, verdiepte zich het geloofsbesef en groeide zijn strijd tegen Filips uit tot een roeping.

Persoonlijke notitie

Als Van Stipriaan zoekt naar iets waar de prins zich „in de kaart laat kijken”, dan verwijs ik naar de ”Printzische Entschuldiging” uit 1568 (waaraan hij helaas nauwelijks aandacht geeft) en naar een persoonlijke notitie in 1565. Als de koning in dat jaar op geloofsvervolging aandringt, schrijft de prins (november 1565) in eigen handschrift: „Welges ich warlich im hertzen hab gefült dan bei mir nit finden kan das cristlich noch thunlich ist es sei denn das man alle disse niderlande in ein gefar will stellen.” (Hetgeen ik waarachtig in mijn hart gevoeld heb, want ik kan bij mij niet ontdekken (letterlijk: vinden) dat dit christelijk of uitvoerbaar is, tenzij dan dat men al deze Nederlanden in gevaar wil brengen.)

Het lijkt erop dat moderne geschiedschrijvers zich maar heel moeilijk rekenschap kunnen geven van de impact van het christelijke geloof. Het boek van Van Stipriaan draagt daar –hoe sympathiek verder ook– alle sporen van. Ook in zijn duiding van de zestiende eeuw en van bijvoorbeeld de betrekking tussen Oranje en zijn moeder. Wie de werken over Oranje van de laatste eeuw overziet, verzucht weleens: „Hij mag van velen álles zijn, behalve wie hij zelf zegt dat hij is.”

De auteur is hervormd predikant in Hoornaar en promoveerde in 1997 op de studie ”Opstand, politiek en religie bij Willem van Oranje”.

De Zwijger, René van Stipriaan; uitg. Querido Facto; 950 blz.; € 39,99.