De Klerk besloot vlak voor zijn dood nog een laatste videoboodschap aan Zuid-Afrika na te laten, bedoeld om postuum te delen. Met zwakke en soms haperende stem biedt de oud-president daarin verontschuldigingen aan voor de „pijn en vernedering” die apartheid met zich meebracht voor zwarten, kleurlingen en Indiase mensen in Zuid-Afrika. Hij maakte dergelijke excuses al „bij vele gelegenheden”, benadrukt hij. „Velen geloofden me, anderen niet.”

Hij refereert ermee aan het blijvende wantrouwen dat een deel van Zuid-Afrika tegen hem bleef koesteren, ondanks zijn rol als wegbereider naar een democratisch Zuid-Afrika en als degene die Nelson Mandela na 27 jaar gevangenschap de vrijheid schonk. Het zijn zaken die hem wereldwijd waardering opleverden. De toekenning van de Nobelprijs voor de Vrede in 1993, samen met Mandela, was er een duidelijke onderstreping van.

Pragmatisme

Voor velen in Zuid-Afrika bleef hij echter vooral de laatste representant van een onderdrukkend apartheidsregime. De hervormingen zouden niet zijn ingegeven door idealisme, maar door pragmatisme. Het krediet van het apartheidsregime raakte wereldwijd snel op toen het na de val van de Muur in 1989 niet meer nodig was als buffer tegen invloeden van de Sovjet-Unie in (Zuid-)Afrika.

Zelf presenteerde De Klerk de omwenteling heel anders. In zijn laatste boodschap verklaarde hij dat zijn visie op apartheid al „sinds het begin van de jaren 80 compleet veranderde”, een omwenteling die hij omschrijft als een soort bekeringservaring. Het is een beeld dat hij ook schetst in zijn autobiografie uit 1998: The Last Trek – a New Beginning. Hij vertelt daarin hoe ontmoetingen met niet-blanke Zuid-Afrikanen zijn visie al vroeg deed kantelen.

De beëdiging van Mandela als president van Zuid-Afrika typeert De Klerk in zijn autobiografie als „een dag van bevrijding”, niet alleen voor zwarten en kleurlingen maar ook voor de Afrikaner gemeenschap. „De last van 350 jaar viel van onze schouders.”

Die last wordt hem door velen in Zuid-Afrika echter tot na zijn dood nagedragen. Van officiële Zuid-Afrikaanse zijde klonken donderdag meelevende reacties. President Cyril Ramaphosa liet in een korte verklaring weten „met groot verdriet” kennis te hebben genomen van het overlijden van De Klerk. Julius Malema van de radicaal-linkse partij Economische Vrijheidsstrijders (EFF) twitterde echter provocerend: „Dank u God”, gevolgd door een rij dansende poppetjes. Malema mag dan als uiterst controversieel gelden, zijn tweet was vrijdagmorgen al goed voor bijna 20.000 likes.

De excuses die De Klerk in zijn afscheidsvideo maakt, veranderen voor velen niets aan hun negatieve waardering. Als hij al in de jaren 80 veranderde, waarom werkte De Klerk na de val van het apartheidsregime dan niet voluit mee om schoon schip te maken? Er wordt in herinnering geroepen hoe De Klerk in de jaren 90 bij de Waarheids- en Verzoeningscommissie nauwelijks een woord sprak.

De tragiek is dat De Klerk van twee kanten onder vuur lag. Voor rechtse Afrikaners geldt hij als volksverrader. „Ons gaan jou niet mis!”, twitterde ‘Die Patriot’ donderdag typerend.

Zeeland

De Klerk had voorouders in Zeeland, die op hun beurt weer afstamden van hugenoten. Hij groeide op in een gereformeerd Afrikaner milieu en studeerde rechten aan de universiteit van Potchefstroom. De oud-president was lid van Die Gereformeerde Kerk in Zuid-Afrika, een zusterkerk van onder meer de Christelijke Gereformeerde Kerken en de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) in Nederland.

Zijn scheiding van Marike Willemse in 1998, nadat hij al een jarenlange affaire bleek te hebben, kwam voor gereformeerden in Zuid-Afrika en ver daarbuiten als een schok. In zijn autobiografie schrijft hij hoe vrienden op hem inpraatten om de scheiding weer ongedaan te maken, ook omdat hij voor velen gold als een voorbeeldfiguur. De pogingen hadden geen effect. „Ik koos verder te gaan (…) en te zoeken naar Gods vergeving en van ieder die geraakt is”, schreef hij.