Is de complotdenker een wereldvreemde, beklagenswaardige zonderling die achter zijn pc de wildste theorieën de wereld inslingert? Zet die gedachte overboord, betoogt Zweistra in zijn boek ”Waarheidszoekers” (uitg. KokBoekencentrum).

U noemt de hedendaagse complotdenker kwaadaardig. Waarom?

Mr. dr. Zweistra, docent rechtstheorie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam: „Complotdenkers zijn wat ik noem hun thuis kwijtgeraakt. Ze zijn los van cruciale ankerpunten. Zo’n ankerpunt is bijvoorbeeld het besef dat je deel uitmaakt van een sociale structuur, waar je liefde en kritiek krijgt. Een ander ankerpunt is religie, voor mij het idee dat niet jíj de maat bent van de werkelijkheid. De hedendaagse complotdenker vindt zijn nieuwe god in het zich afkeren van de werkelijkheid in de richting van zichzelf. De complotdenker kenmerkt zich door wezenlijke onbetrokkenheid. Hij insinueert en strooit valse verhalen rond. Over Bill Gates die chips in coronavaccins laat stoppen, Democratische politici in Amerika die kinderen misbruiken in pedotunnels en satanische kindermoorden in Bodegraven.”

De „klassieke” complotdenker van pakweg twintig jaar geleden had min of meer nobele doelen, betoogt Zweistra. Zo circuleert de samenzweringstheorie dat niet jihadisten, maar de Amerikaanse autoriteiten het brein waren achter de terreuraanslagen van 11 september 2001. Zo’n verhaal is weliswaar een broodje aap, maar raakt nog aan terechte kritiek op de Amerikaanse autoriteiten. Die hadden immers voorafgaand aan de aanslagen jihadisten onvoldoende in het vizier, betoogt Zweistra.

De huidige complotdenkers zijn uit ander hout gesneden. Zij streven „niets anders na dan ontkenning, destabilisering en vernietiging” en omarmen „de absurditeit”, schrijft Zweistra. En ze zijn uit op politiek gewin.

U noemt FVD-leider Baudet en Kamerlid Van Haga, voorheen FVD’er, complotdenkers. Waarom?

„FVD leek vorig jaar door interne ruzies kapot te gaan. De partij krabbelde bij de Kamerverkiezingen in maart toch weer op. Dat wijt ik aan het feit dat de FVD zich stortte op het thema corona. De partij ontkent het reële probleem van de pandemie. Dat vind ik gewetenloos en gewelddadig.”

Gewelddadig? Dat woord suggereert dat er wapens worden opgenomen.

„De typering ”onverantwoordelijk” vind ik voor Baudet te mild. Daarom handhaaf ik het woord ”gewelddadig”. Dat duidt erop dat de FVD-leider zich terugtrekt in een schijnwereld die de werkelijkheid actief schade berokkent. Dat doet hij ook als hij het complotverhaal rondstrooit dat in 2014 niet Rusland achter de raketaanval op vlucht MH17 zat, maar de CIA en Oekraïne.”

Ook christenen, bijvoorbeeld in Amerika, laten zich op sleeptouw nemen door samenzweringstheorieën. Zo geloofde de internetverslaafde evangelical Edgar Welch grif dat Democratische politici vanuit een kelder in een pizzeria in Washington D. C. een satanisch pedonetwerk runden.

De twintiger (met op zijn rug een tatoeage met de Bijbeltekst: „Maar wie de Heere verwachten, zullen hun kracht vernieuwen, zij zullen hun vleugels uitslaan als arenden”) had er in december 2016 een urenlange autorit voor over om in de pizzeria de vermeende wandaden te stoppen. Binnen vuurde hij schoten af op een in zijn ogen verdachte deur.

In werkelijkheid spanden in de eettent geen moordzuchtige Democraten samen. De pizzeria had niet eens een kelder. De ontgoochelde Welch kreeg voor zijn kamikaze-actie (die te boek staat als pizzagate) vier jaar cel.

Een van de bekendste bestormers van het Capitool in Washington is de complotdenker Jake Angeli. De met een bontmuts en bizonhoorns uitgedoste man was aanhanger van de Trump-gezinde complotbeweging QAnon. Die strooit verhalen rond over de Democratische elite die massaal kinderen zou misbruiken.

Lagen complotverhalen ten grondslag aan de bestorming van het Capitool?

„Ja. Trump verspreidde de complottheorie dat de verkiezingen zijn gestolen. Dat leidde tot de absurde situatie dat de ene helft van de Amerikaanse bevolking gelooft dat er massaal gesjoemeld werd met de stembusuitslag en de andere helft niet. Amerika leeft niet meer in een algemeen gedeelde werkelijkheid.

Je zou Trump inderdaad de geestelijk vader van het nieuwe complotdenken kunnen noemen. Hij ontdekte afgelopen jaren dat het wérkt om valse verhalen rond te strooien; hij trok er kiezers mee. Denk aan de door Trump gesteunde birther-theorie, de leugen dat Obama geen Amerikaans staatsburger is. Trump is eraan gewend in een wereld te leven waar de schijn sterker is dan de werkelijkheid. Hij speelde vroeger in een tv-show de succesvolle zakenman, terwijl hij in werkelijkheid met zijn Trump-imperium geen winst maakte.”

Orthodoxe christenen lijken zich steeds meer een vreemde in eigen land te voelen, bijvoorbeeld omdat ze vinden dat de overheid de vrijheid van reformatorische scholen beknot. Is die onvrede een voedingsbodem voor complotverhalen over de overheid?

Zweistra, opgegroeid in reformatorische kring en nu verbonden aan de Utrechtse Nicolaikerk, een protestants-oecumenische wijkgemeente: „Dat zou kunnen. Orthodoxe christenen mogen kritiek hebben op de overheid, maar moeten niet meegaan in de onwaarheid dat er een links complot tegen reformatorische scholen gaande is. Ook die scholen zullen bijvoorbeeld wat met het thema gender moeten. Inmiddels wordt in reformatorische kring breed erkend dat homoseksualiteit een gegeven is en dat je het niet kunt maken om tegen homo’s te zeggen dat ze zich wat laten aanpraten.”

De moderne internettechnologie geeft complotdenkers ruim baan, betoogt Zweistra. Via platforms als YouTube, Twitter en Facebook kunnen complotdenkers ongestoord hun wilde verhalen bij elkaar „sprokkelen” en verspreiden, sombert de filosoof.

Iemand die de aansluiting gemist heeft naar hoger onderwijs, zal op Google geen wijsheid vinden, maar een warboel aan willekeurige stemmen, schrijft u. Pittige stellingname.

„De voormalige Google-bazen Eric Schmidt en Jared Cohen schreven in 2013 in hun boek ”The New Digital Age” heel optimistisch over internet. Het was een lofzang op het online leven. De Arabische Lente kwam tot stand dankzij internet. Daar kon je kennis vinden die leugens van regimes in bijvoorbeeld Egypte en Tunesië ontmaskerde, klinkt het in het boek.

Maar zeker in het westen betekende de komst van bijvoorbeeld Facebook, Google en YouTube geen vooruitgang. Internet bindt mensen niet samen, maar zet ze tegen elkaar op. Iedereen kan zijn eigen waarheden bij elkaar shoppen. Dat kan de onderlinge verhoudingen in een samenleving ernstig aantasten.

Net als in de Arabische wereld kende het westen de afgelopen jaren verzetsbewegingen. Denk aan de brexit, aan de verkiezing van Trump in 2016.

Ik doe de onvrede van de brexiteers en de Trumpstemmers niet af als complotdenken. De zorgen van een fabrieksarbeider over globalisering en automatisering zijn reëel. Hij kan zijn baan kwijtraken.

Maar het online aangewakkerde westerse verzet is nogal eens doorgeslagen naar complotdenken. Het is prima als mensen kritisch zijn over de coronapas of twijfels hebben over de werking van een vaccin op lange termijn. Het verzet wordt echter decadent als onzinverhalen worden rondgestrooid over chips in vaccins of over lege ic’s op het hoogtepunt van de coronacrisis. Dan gaat de opstand over niks.”