De Europese Unie gaat haar boekje te buiten. Dat is de kraakheldere boodschap van het Poolse grondwettelijke hof. De hoogste Poolse rechters concluderen dat „de poging van het Hof van Justitie van de EU om zich te mengen in het Poolse rechtssysteem” in strijd is met de nationale rechtsstaat, grondwet en soevereiniteit.

De rechters keren zich in het bijzonder tegen artikel 1 en artikel 19 van het Europese verdrag. In artikel 1 staat de bekende zinsnede dat de EU „een steeds hechter verbond tussen de volkeren van Europa” beoogt. Polen is niet de eerste lidstaat waar die onder vuur is komen te liggen. In Nederland stemde eind april 2019 een meerderheid van de Tweede Kamer ervoor dat dit stukje tekst uit de EU-verdragen moet worden geschrapt „zo gauw de gelegenheid zich voordoet.” De SGP en SP waren de initiatiefnemers van een motie hierover.

Het Poolse hof plaatst naast de passage over een steeds hechter verbond ook artikel 19 feitelijk buiten werking. Daarin staan de werking en gezag van het Europese rechtssysteem beschreven. Deze harde kritiek op het Europese recht door nationale rechters is ongekend. Niet eerder trok een lidstaat door middel van een rechterlijke uitspraak het gezag van het EU-recht in deze mate in twijfel.

Er zitten echter nog wel wat haken en ogen aan de uitspraak van donderdag. Hoewel de hoogste rechters in Polen een besluit in de zaak hebben genomen, wordt deze niet door iedereen als legitiem erkend. Er zijn zorgen over de onafhankelijkheid van de rechters en hun loyaliteit aan de regering van de nationalistische partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS). Van meerdere van de betrokken veertien rechters wordt de wettigheid van hun aanstelling in twijfel getrokken en van verschillende rechters is bekend dat ze hun oren laten hangen naar de wensen van de regeringspartij.

Addertje

Een ander addertje onder het gras is de uitvoering van de uitspraak, dat is de taak van de regering. Die kan ervoor kiezen om daar nog even mee te wachten, zodat het land met het besluit van het hof in handen een betere positie heeft om in Brussel wensen vervuld te krijgen.

Een uitstel zou ongebruikelijk zijn, maar niet ongekend. De Poolse regering heeft dit maanden geleden ook gedaan in een uitspraak over abortus. Het hof besloot eind oktober 2020 dat het niet langer in het land is toegestaan om een zwangerschap af te breken op grond van ernstige afwijkingen bij het kind. Massale protesten volgden. De regering besloot geen olie op het vuur te gooien en drie maanden te wachten met het implementeren van de nieuwe wet.

Of het nu dagen, maanden of jaren gaat duren voordat de regering de wet officieel invoert, het staat in ieder geval vast dat de regering blij is met de conclusie van de rechters. Het hof heeft „vandaag (opnieuw) duidelijk bevestigd” dat er in de Poolse grondwet staat dat deze in het land het meeste gezag heeft, twitterde de woordvoerder van de Poolse regering, Piotr Müller, donderdag.

Met deze uitkomst in het achterhoofd stapte de Poolse premier Mateusz Morawiecki in maart naar het hof. Die actie kwam na jaren van conflict tussen Brussel en Warschau over schendingen van de rechtsstaat, mensenrechten en vrijheden. De zaak zou afgelopen zomer worden afgehandeld, maar is meerdere keren uitgesteld. Drie maanden later is er toch een uitspraak, een die de premier zal aangrijpen om steviger in zijn schoenen te staan tijdens de onderhandelingen met de EU.

Er klinken echter aan alle kanten ook waarschuwingen: Pas op Polen, dit kan tot een nederlaag, gezichtsverlies, grote financiële nadelen of in het uiterste geval tot een vertrek uit de EU leiden. Dat heeft de bijnaam ”polexit” gekregen, in navolging van de brexit – het vertrek van de Britten uit de Unie.

Dat de Poolse rechters besluiten dat het EU-recht niet altijd boven het Poolse recht gaat, is een stap van de lidstaat op weg naar de juridische uitgang van de EU. Het hele Europese project is aan elkaar vastgelijmd door het gezag van het EU-recht. Op die manier is gewaarborgd dat gezamenlijke besluiten ook overal worden toegepast en op dezelfde manier. Als één lidstaat die lijm probeert los te peuteren, heeft dat grote gevolgen voor de Unie als geheel.