„We zijn met z’n allen schuldig”

Waarom het aantal coronabesmettingen afgelopen week explosief steeg? „We doen alsof de pandemie voorbij is, maar dat is niet zo”, zegt viroloog prof. dr. Bert Niesters.

„We zijn met z’n allen schuldig”, zegt de aan het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) verbonden viroloog maandagmiddag. Nederland is te laks, betoogt hij „Denk aan de grote drukte op de wegen. Iets anders: Bij de supermarkt in mijn woonplaats in Drenthe kan ik nog mijn winkelkarretje ontsmetten of mijn handen wassen. Bij de supermarkt van dezelfde keten in Zoetermeer, waar mijn zoon woont, zijn al die ontsmettingsmiddelen echter weggehaald. Dat vind ik een gemiste kans.”

Een teken aan de wand is dat Nederland het er vergeleken met Duitsland een stuk slechter vanaf brengt. Het ongeveer 80 miljoen inwoners tellende Duitsland noteert dagelijks zo’n 1000 besmettingen. Nederland met ongeveer 17 miljoen burgers kampt nu met zo’n krappe 10.000 besmettingen per dag.

Vanwaar dat forse verschil?

Niesters: „Ik denk dat in Duitsland meer discipline en controle heerst. Burgemeesters in Nederland lieten onlangs min of meer weten dat ze geen capaciteit hebben om coronaregels in horecagelegenheden te handhaven.”

Premier Rutte bood maandag excuses aan voor te snelle versoepelingen in juni. Hoe beoordeelt u die excuses?

„Rutte kon niet anders. De versoepelingen gingen ook te snel. Ik waarschuwde zelf een paar weken geleden in een krant dat het opheffen van allerlei coronabeperkingen in één keer te snel ging en dat we beter een paar weken konden wachten.”

Ook zorgminister De Jonge ging maandag door het stof. Hij zei dat zijn opmerking over „dansen met Janssen” een inschattingsfout was. Jongeren mochten direct na inenting met het Janssenvaccin het uitgaansleven in.

Niesters wreef zijn ogen uit toen De Jonge de opmerking maakte over dansen met Janssen. „Een grote misser. Iedereen met maar iets verstand van biologie weet dat het een paar weken duurt voordat een vaccin bescherming biedt. De Jonge hield virusontkenners voor dat ze zich aan de feiten moeten houden, maar dat deed hij zelf in dit geval niet. Dat de minister met zijn opmerking over dansen met Janssen jongeren wilde verleiden om zich te laten vaccineren, vind ik een merkwaardige redenering.”

Hadden leden van het OMT meer op de rem moeten trappen toen Nederland van het slot ging, sneller dan aanvankelijk was voorgesteld?

„Dat zou kunnen. Iedereen is verrast door de dramatische stijging van het aantal coronobesmettingen, ikzelf ook. Feit blijft dat het kabinet de knoop doorhakt en verantwoordelijkheid draagt. Het OMT geeft adviezen. Het kabinet slaat die soms in de wind. Zo adviseerde het OMT om de uitslag na een antigeentest 24 uur geldig te laten zijn, maar maakte het kabinet daar 40 uur van.”

Uitgaansgelegenheden zijn belangrijke coronabrandhaarden. Valt jongeren iets te verwijten?

„Ik wil niet met de vinger naar jongeren wijzen. Het systeem van Testen voor Toegang, waarbij negatief geteste jongeren feesten konden bezoeken, zou dé hulpmotor voor het opstarten van het uitgaansleven moeten zijn. Het bleek een gatenkaas te zijn. Als Testen voor Toegang een fraudegevoelig systeem is, moet je niet verbaasd zijn als inventieve jongeren onder toegangseisen vandaan proberen te komen en bijvoorbeeld sjoemelen met QR-codes.”

Wat vindt Niesters van jongeren die bij elkaar kruipen op illegale feesten? „Allemaal zijn we te laks. Ook twintigers, dertigers en veertigers gaan de fout in. We doen alsof de pandemie voorbij is, werken weer veel minder thuis en organiseren drukke feestjes. Laten we blijven letten op de basale regels, zoals 1,5 meter afstand houden. Zelf draag ik op drukke plekken nog een mondkapje. Kwetsbaren kunnen het virus nog oplopen, zeker nu de veel besmettelijker Deltavariant de overhand neemt.”

Er is vooruitgang geboekt in de strijd tegen de pandemie, zegt de viroloog. „De pandemie is nog niet zo oud. Normaal gesproken raast die ongeveer twee tot drie jaar voort. Die periode lijkt nu korter te worden. Dankzij de snelle en succesvolle ontwikkeling van vaccins lukte het om in Nederland ziekenhuizen te ontlasten en veel ouderen en kwetsbaren te beschermen.”

„Publiek sorry is slimme zet”

Overspeelde het kabinet met de versoepelingen in juni zijn hand? Ja en nee, zegt gezondheidspsycholoog Arie Dijkstra. „Rutte en De Jonge wisten dat ze een risico namen. Maar dat het zou misgaan, had niemand verwacht.”

Nooit heeft het kabinet gezegd dat versneld versoepelen volstrekt veilig was, benadrukt Dijkstra, gedragswetenschapper en hoogleraar sociale psychologie van gezondheid en ziekte aan de Rijksuniversiteit Groningen. „Premier Rutte sprak bijvoorbeeld over een gecalculeerd risico”, zegt de hoogleraar, verwijzend naar de persconferentie van 18 juni. „Met die woordkeus gaf hij aan dat het kabinet accepteerde dat het aantal besmettingen en sterfgevallen zou oplopen. Daartegenover stond dat het volk meer vrijheid kreeg, iets waar Nederland naar snakte. Tegemoetkomen aan die wens in de samenleving achtte het kabinet het risico van een opleving blijkbaar waard.”

Of die handelswijze de verantwoordelijke bewindspersonen te verwijten valt, is maar de vraag, vindt Dijkstra. „Een overheid kan het belang van gezondheid niet altijd geheel op de eerste plaats zetten. Dan zou er niet versoepeld kunnen worden tot corona het land uit is. In dat geval treden er echter andere problemen op, bijvoorbeeld mentaal en economisch. De overheid moet dus op een gegeven moment de teugels laten vieren. Vraag is natuurlijk of dat in juni al in deze mate verantwoord was.”

Het kabinet had kunnen weten dat zowel het virus als het menselijk gedrag grillig en moeilijk te sturen is, zegt de Groningse hoogleraar. „Men had er dus rekening mee moeten houden dat er gekke dingen konden gebeuren.” Dat het virus echter zo zou opleven, hadden Rutte en De Jonge volgens Dijkstra niet kunnen voorzien. „Dit overvalt iedereen; zeker ook gezien de oplopende vaccinatiegraad en het zomerse weer.”

Maandag gaven Rutte en De Jonge toe dat ze een inschattingsfout maakten met het versneld versoepelen. Hoewel er volgens Dijkstra dus te twisten valt over het feit of het kabinet dusdanig veel blaam treft dat sorry zeggen noodzakelijk is, vindt hij de publieke verontschuldigingen een slimme zet.

Excuus aanbieden draait volgens de hoogleraar namelijk niet alleen om het erkennen van schuld, maar vooral om het herstellen van een relatie. „Het is constructieve communicatie. Rutte en De Jonge laten zien dat ze verantwoordelijkheid nemen voor dat wat fout is gegaan. Dat herstelt –in ieder geval gedeeltelijk– het vertrouwen van het volk in hun voormannen.”

De gedragswetenschapper vindt niet dat het OMT harder op de rem had moeten trappen als het gaat om de versoepelingen van juni. „Het OMT spreekt zich duidelijk genoeg uit. Dat de regering niet alle adviezen overneemt, kan het OMT niet verweten worden. De verantwoordelijkheid voor het maken van beleid ligt bij het kabinet zelf.”

Het virus tierde de afgelopen weken welig op plaatsen waar veel jongeren bij elkaar waren. Maar het is te makkelijk de schuld voor de exponentiële groei van het aantal besmettingen op tieners en twintigers te steken, vindt Dijkstra. „Jongeren hebben sociale opwinding nodig. Dat ze uit de band zouden springen, was dus te verwachten.”

Dat het virus zich juist onder jongeren verspreidde, ligt zowel aan het systeem van Testen voor Toegang als aan jongeren zelf, zegt Dijkstra. „Jongeren hebben gesjoemeld met QR-codes en testuitslagen. Dat is laakbaar. Anderzijds zal het zijn gebeurd dat jongeren zich lieten testen, een negatieve testuitslag kregen, maar later toch besmet bleken. Ik merk vooral dat de urgentie van het feit dat we nog steeds in een crisis zitten bij jongeren ontbreekt. Dat is funest.”

De overheid had vanaf het begin van de pandemie moeten inzetten op het gemotiveerd houden van de bevolking om zich aan de maatregelen te houden, vindt Dijkstra. Hij verwijst daarbij naar Duitsland, waar de regering overlegde met wetenschappers over hoe ze het beste een gevoel van dreiging konden overbrengen op de bevolking. „De Nederlandse overheid heeft echter geen enkele angstaanjagende of motiverende campagne geïnitieerd. Het bleef bij persconferenties. Een gemiste kans. Zo’n campagne had het urgentiegevoel kunnen verhogen. Daar hadden we nu de vruchten van kunnen plukken.”