Enerzijds heeft informateur Tjeenk Willink het grootste gelijk van de wereld. Om het in zijn eigen woorden te zeggen: „Een gedetailleerd akkoord gaat ten koste van het politiek inhoudelijke debat in de Kamer en een open bestuursstijl.”

Als coalitiepartijen alles dichttimmeren, hebben oppositiepartijen in de Tweede Kamer weinig meer in de melk te brokkelen. Vooral onder de kabinetten-Lubbers (1982-1994) en -Kok (1994-2002) functioneerden regeerakkoorden als keurslijven.

Om de politici een handje te helpen, heeft Tjeenk Willink een aantal thema’s benoemd die in een compact regeerakkoord een plek moeten krijgen: stikstofcrisis, klimaat, migratie, ongelijkheid en versterking van de rechtsorde. Ook over het coronaherstel wil hij snel afspraken maken.

De aanpak van Tjeenk Willink om alleen op hoofdpunten afspraken te maken, komt D66 goed uit. Partijleider Kaag wil zich op het gebied van medisch-ethische kwesties namelijk niet nog eens vier jaar lang „laten gijzelen” door een regeerakkoord. Over dergelijke gevoelige zaken moeten Kamerfracties vrij kunnen stemmen, vindt de democrate.

Tjeenk Willink heeft deze formatie nóg een argument in handen om te pleiten voor een compacter regeerakkoord en een open bestuursstijl. Politiek Den Haag vindt dat het in de komende jaren namelijk helemaal anders moet. De kinderopvangtoeslagenaffaire heeft de ogen van veel politici geopend. Regering en Tweede Kamer zijn nu een pot nat. Er is te weinig sprake van macht en tegenmacht, van dualisme. De coalitie regelt het wel onderling op maandagmorgen tijdens het overleg tussen fractievoorzitters en de top van het kabinet. Tjeenk Willink wil daar de bezem door halen.

Anderzijds

Anderzijds leert de praktijk van de afgelopen decennia dat compacte regeerakkoorden zoals Tjeenk Willink voorstaat nog nooit zijn gerealiseerd. De laatste decennia is voorafgaand aan elke formatie met mooie woorden beleden dat het nieuwe regeerakkoord echt kort moest. Maar als het echt aankwam op onderhandelingen, vervielen de beoogde coalitiepartners weer in oude reflexen en konden ze de verleiding om een uitgebreid akkoord te sluiten niet weerstaan.

En dat is te verklaren. Bij formatiebesprekingen is het in veel gevallen onvermijdelijk om gedetailleerde afspraken te maken. Bijvoorbeeld voor een kleinere coalitiepartner die ook graag op een of meerdere punten wil scoren. Zo wist D66 twintig jaar geleden als kleinste coalitiepartij een wettelijke regeling voor het homohuwelijk af te dwingen. En de ChristenUnie bereikte in de achterliggende jaren door het maken van gedetailleerde afspraken dat op medisch-ethisch terrein en bij andere gevoelige thema’s nauwelijks verslechteringen plaatsvonden.

Maar ook grote partijen hebben soms belang bij nauwkeurige afspraken. Dat geldt vooral bij onderwerpen die gevoelig liggen tussen partijen, bijvoorbeeld over asiel en migratie. Geen enkele partij wil als verliezer te boek staan.

In de praktijk kan het regeerakkoord de komende jaren sowieso niet allesbeslissend en overheersend zijn. Tjeenk Willink weet dat ook. In de achterliggende jaren hadden de kabinetten-Rutte vaak geen meerderheid in de Eerste Kamer. Daarom moest de regering met oppositiepartijen overleggen om tot meerderheden te komen. Ook nu is het vrijwel onmogelijk om een kabinet te vormen dat een meerderheid heeft in de Tweede én Eerste Kamer.

Maken dunne regeerakkoorden coalitieoverleg overbodig? Tjeenk Willink denkt van wel. Het tegendeel is het geval. Binnen een coalitie bestaat vanzelfsprekend de behoefte om zaken af te stemmen. Alleen al om onnodig politiek gezichtsverlies te voorkomen.

Achter het debat over de gewenste nieuwe bestuurscultuur en compacte akkoorden schuilt nog een ander probleem. Uit het parlementair onderzoek Uitvoeringsorganisaties dat enkele maanden geleden verscheen, kwam naar voren dat de Kamer in het wetgevingsproces de menselijke maat vaak vergeet en de uitvoerbaarheid onderschat. Ieder Kamerlid wil graag scoren door een of meerdere wijzigingsvoorstellen door het parlement loodsen. Dat maakt wetten ingewikkeld en lastig uitvoerbaar. Dat kan fraude door burgers en bedrijven in de hand werken. Zit daar niet een groter probleem dan bij de omvang van een regeerakkoord? Een slecht functionerende overheid voedt het wantrouwen van burgers.

En dus

En dus zal het in de praktijk erg lastig worden om een dun regeerakkoord op te stellen. Ook in de politiek blijkt de praktijk soms sterker dan de theorie.