Het was een opmerkelijke trend in de eerste maanden van de coronacrisis. Veel zittende regeringsleiders zagen hun populariteit toenemen. Zelfs de Franse president Emmanuel Macron, die bij eerdere peilingen toch niet bijzonder geliefd bleek, kreeg meer waardering.

Sommige politieke leiders maakten dankbaar gebruik van dit fenomeen, dat ook wel ”rally round the flag” wordt genoemd. Ten tijde van een crisis of acuut gevaar is de bevolking geneigd zich achter de leider of regeringspartij te scharen. Het ideale moment om voor nóg een termijn in het zadel te gaan, lijkt de Kroatische premier Andrej Plenkovic gedacht te hebben (zie: ”Kroatië gunt premier ruime coronabonus”).

De impact van dit fenomeen is vooral relevant bij verkiezingen direct na het uitbreken van de coronacrisis, zegt Joop Holsteijn. De Leidse politicoloog doet onder andere onderzoek naar stemgedrag en de publieke opinie. Volgens de hoogleraar is het effect van ”rally round the flag” kortstondig. „Na verloop van tijd treedt min of meer weer de ‘normale’ situatie op.”

Dat blijkt ook uit de populariteitscijfers van regeringsleiders maanden na het uitbreken van de pandemie; die zijn vaak weer enkele procentpunten gezakt. Zo gaf in mei 2020 55 procent van de Canadese bevolking aan tevreden te zijn met het beleid van premier Justin Trudeau. Vorige maand was dit percentage gedaald tot 45 procent.

Persconferenties

In een later stadium van de coronacrisis is vooral de vervolgaanpak van de pandemie –zoals het opleggen van lockdowns of het vaccinatiebeleid– van invloed op de populariteitscijfers van leiders. Uit onderzoek van het Angus Reid Institute bleek dat een meerderheid van de Canadezen in februari van mening was dat Trudeau slecht werk had geleverd bij binnenhalen van vaccins. Dat vertaalde zich in afnemende waardering voor zijn leiderschap.

Ondanks dat het gevoerde beleid vaak onder een vergrootglas ligt, genereert het wel veel media-aandacht voor de zittende macht. Steeds terugkerende persconferenties of toespraken trekken een miljoenenpubliek. Dat de regeringsleiders hiermee de oppositie een paar stappen voor zijn in aanloop naar verkiezingen, wil Holsteijn echter niet te groot uitmeten. „Ook buiten een crisis om is er altijd veel media-aandacht voor hen die aan de macht zijn, meer dan voor de oppositie.”

Zwaarwegender voor de politicoloog is de plaats die de oppositie door de crisis inneemt. Voorstellen om de pandemie te bestrijden, worden vrij breed gedragen. Voor de oppositie is het vervolgens lastiger om zich als alternatief van de regeringspartijen te presenteren. „De kiezer kan door het afgevlakte profiel van de oppositie niet goed het verschil zien tussen de partijen. Waarom zou je dan overstappen naar een oppositiepartij?”

Barometer

Gaan verkiezingen ondanks het coronavirus door, dan kan de angst voor besmetting kiezers ontmoedigen om hun stem uit te brengen. Volgens onderzoeker Ashley Quarcoo van de denktank Carnegie in Washington is de opkomst van kiezers een belangrijke „barometer” voor de legitimiteit van de verkiezingen. Landen moeten volgens haar daarom „alle noodzakelijke stappen nemen” om stemmen voor iedereen mogelijk te maken.

Lees ook

Corona slaat debat dood

Sommige landen zagen een opmerkelijk hoge of juist opvallend lage opkomst. Kroatië kende een historisch lage opkomst, ondanks de extra voorzorgsmaatregelen om te voorkomen dat kwetsbare groepen uitgesloten zouden worden.

In april 2020 kwamen veel Zuid-Koreanen juist in de benen om hun stem uit te brengen. De opkomst was met ruim 66 procent het hoogste percentage sinds 1992. Ook dat land nam de nodige maatregelen om iedereen de mogelijkheid te geven om te stemmen.

Angst

Volgens hoogleraar Holsteijn speelt de angst voor het virus een veel kleinere rol dan algemeen wordt aangenomen. „De belangrijkste factor bij de opkomst is of er voor het gevoel van de kiezer wat op het spel staat. Dan gaan mensen onder bijna alle omstandigheden stemmen.” De relatieve afwezigheid van de oppositie heeft om die reden meer invloed, verwacht hij.

In tientallen landen of regio’s konden kiezers niet naar de stembus omdat de regering koos voor een tijdelijk uitstel van de verkiezingen (zie infographic). Hoe gerechtvaardigd zo’n besluit met het oog op de volksgezondheid lijkt, het kan door de zittende macht ook als strategisch middel worden ingezet, waarschuwen onderzoekers. Oppositiepartijen in Ethiopië en Bolivia zagen het vooruitschuiven van de verkiezingen als een poging van de leiders om hun macht te handhaven.

Zelfs als de intenties volkomen zuiver zijn, levert uitstel voor partijen of kandidaten mogelijk problemen op. Zo kan campagnebudget in aanloop naar de oorspronkelijke verkiezingsdatum al zijn verbruikt.

Hoewel de impact van de coronacrisis niet in zetels is uit splitsen, is één ding wel duidelijk: het virus drukt linksom of rechtsom een groot stempel op verkiezingen.

Pandemie kost Donald Trump veel stemmen

Richard Donk

Of Donald Trump de Amerikaanse verkiezingen door corona heeft verloren, zal wel altijd onderwerp van speculatie blijven. Feit is dat de pandemie een ongekend grote impact op het electorale proces in de VS heeft gehad.

Dat begon al in het voorjaar van 2020, toen duidelijk werd dat Covid-19 ook in Amerika een zware tol begon te eisen. De data voor federale verkiezingen zijn in de VS grondwettelijk vastgelegd. Toch ontstond er discussie over uitstel van de presidentsverkiezingen. Trump deed die suggestie zelf. De Republikeinse leider in de Senaat, Mitch McConnell, veegde dat idee echter van tafel.

Aan de verkiezingsdatum werd niet gesleuteld, maar corona stuurde inmiddels wel veel andere electorale plannen in de war. De conventies van beide partijen werden digitaal gehouden. Veel grootschalige campagnebijeenkomsten moesten worden geannuleerd, hoewel Trump nog regelmatig massale rallies organiseerde, voornamelijk buiten.

De pandemie zorgde ook voor allerlei ‘technische’ problemen. De registratie van kiezers verliep een stuk moeizamer dan gebruikelijk. Vooral het massale stemmen per post leidde tot diepgaande meningsverschillen over fraudegevoeligheid en uiteindelijk tot diverse rechtszaken over de geldigheid van de uitslag.

Er stemden meer Democraten dan Republikeinen per post, dus zou eventuele fraude daar eerder in het nadeel van Trump hebben gewerkt. De rechter stelde achteraf echter geen onregelmatigheden vast.

Voor Trump gold wél dat de coronacrisis hem de economische wind volledig uit de zeilen nam. Tot het uitbreken van het virus kon hij op prima cijfers in de Amerikaanse staatshuishouding bogen, die hem een belangrijke steun in de rug voor zijn herverkiezing zouden hebben gegeven.

In combinatie met zijn omstreden uitspraken over de ernst van de pandemie en zijn aanvankelijk halfslachtige aanpak van de crisis, kan op zijn minst de conclusie worden getrokken dat corona hem veel stemmen heeft gekost.

Joe Biden kon volstaan met kritiek op de aanpak van zijn Republikeinse rivaal en de belofte dat hij aan het repareren van diens fouten topprioriteit zou geven.

Veel Afrikaanse landen gewoon naar de stembus

Mark Wallet

Somalië zou in december 2020 voor het eerst in vijftig jaar verkiezingen houden vanuit het principe ”one man, one vote”: voor iedereen een stem. Bij eerdere verkiezingsrondes, zoals in 2012 en 2017, kozen de gedelegeerden van de clans parlementsleden, die op hun beurt weer de president aanwezen.

De corona-epidemie gooide echter roet in het eten: de verkiezingen werden uitgesteld naar februari 2021 en ook die datum ging voorbij zonder stembusgang. In buurland Ethiopië werden parlementsverkiezingen tot onvrede van velen eveneens uitgesteld vanwege corona: van 29 augustus naar midden 2021.

In de meeste gevallen gingen geplande verkiezingen in Afrika echter gewoon door. Kameroen en Mali gingen in maart naar de stembus, Benin in mei, Guinee, Ivoorkust en Tanzania in oktober, terwijl Burkina Faso, Niger en de Centraal-Afrikaanse Republiek in december volgden.

Verkiezingen temidden van een pandemie vormen overal een uitdaging, maar zeker in Afrika. Zesendertig van de meest fragiele staten ter wereld bevinden zich volgens de Fragile States Index 2020 op dat continent. Door reisbeperkingen waren onafhankelijke verkiezingswaarnemers, onder meer vanuit de Afrikaanse Unie (AU), ernstig in hun slagkracht beperkt. Dat kwam de legitimiteit van de uitslagen niet ten goede. Het vormt bovendien een voedingsbodem voor (toekomstige) spanningen.

Guinee is een voorbeeld van een land waar corona een ontregelende rol heeft gespeeld. Het West-Afrikaanse land ging twee keer naar de stembus: in oktober voor presidentsverkiezingen, maar ook al in maart voor een omstreden grondwettelijk referendum. Daarin stemde 91 procent van de bevolking voor verlenging van de presidentiële termijnen.

De stembusgang en de uitslag leidde tot veel onrust, mede door het schrappen van de AU-waarnemingsmissie vanwege corona. Daarnaast ging er een streep door een regionale conferentie, daags voor het referendum. De verwachting was dat de deelnemers ultieme druk op de president van Guinee zouden uitoefenen om af te zien van de stemming. Het virus gaf de president echter een reden die kritiek te voorkomen.

Kroatië gunt premier ruime coronabonus

Evert van Vlastuin

Het gonsde al even, maar in mei kwam het hoge woord eruit: premier Andrej Plenkovic van Kroatië wilde vervroegde verkiezingen. Eigenlijk zouden de verkiezingen in september komen. Maar tijdens de coronacrisis was een nieuw mandaat van de kiezer eerder nodig, vond de leider van de christendemocratische partij HDZ.

De peilingen voorspelden een nek-aan-nekrace tussen de HDZ en de sociaaldemocratische SDP. Sinds de onafhankelijkheid van Kroatië in 1991 strijden deze twee partijen om de voorrang. Verliezen van de SDP zou bitter zijn voor Plenkovic. Het aantal coronagevallen bleef immers steeds beperkt. Het leek erop dat de premier snel wilde profiteren van zijn populariteit als crisismanager.

Toen Covid-19 hier en daar opvlamde, werd er ook over gesproken om de verkiezingen uit te stellen. Uiteindelijk besloot de regering ze toch te laten doorgaan, begin juli. En Plenkovic kon tevreden zijn; de bonus kwam volledig binnen. De HDZ won vijf zetels en haalde 61 van de 151 zetels in het parlement. De sociaaldemocraten moesten vier zetels inleveren. Ze bleven steken op 41.

Op de verkiezingsdag verliep alles geordend. Veel mensen die naar de stembus kwamen, droegen een mondkapje. Ook na de verkiezingsdag is er geen uitbraak van corona vastgesteld die aan de verkiezingen was toe te schrijven.

Opvallend is wel dat de opkomst bij de verkiezingen historisch laag was. Nog nooit sinds de onafhankelijkheid van Joegoslavië 29 jaar eerder was de opkomst bij de stembus zo laag geweest. Het is niet duidelijk of de ouderen het lieten afweten. Voor de verkiezingen waren er ook berichten dat juist jongeren geen zin hadden om te gaan stemmen.