Wat haar bij de voorbereiding van het Joods Monument vooral opviel? „Dat het oorlogstrauma zulke diepe sporen trok dat de angst na zo veel jaren nog sterk aanwezig is. Mijn eigen ervaring is heel anders. Ik ben trots op mijn Joods-Jemenitische afkomst en kende in mijn geboorteland Israël ondanks de vele oorlogen geen angst. Het was nodig om deze dissonantie te doorgronden voordat ik aan deze enorme opdracht begon. Het grote belang om de eeuwenlange impact van de Holocaust duidelijk te maken aan de generaties van vandaag en morgen stond voorop. Inmiddels staat die emotie van het monument ingegraveerd in mijn spirituele cv.”

Ze groeide op in een straat met de fascinerende naam ”Het Vliegend Tapijt”, en dat beïnvloedde op diverse manieren Ratzabi’s leven. Allereerst prikkelde die de fantasie en creativiteit van het dagdromende meisje dat graag alles wilde verbeelden met haar tekentalent. „Ik had de mooiste installaties in mijn hoofd, maar het lukte nog niet daar vorm aan te geven. Toentertijd moest kunst iets moois en esthetisch zijn, pas later besefte ik dat ik al vanaf jonge leeftijd bezig was met contemporary art, hedendaagse kunst.” Behalve aan een sprookjesachtige inspiratie refereerde Het Vliegend Tapijt aan de operatie waarbij vanaf eind jaren veertig 49.000 Joden per vliegtuig van Jemen naar de kersverse staat Israël werden vervoerd. Hiermee kwam er na twee millennia bijna een volledig einde aan de Joodse aanwezigheid in Jemen. De oosterse en Arabische invloed vlogen mee, om wortel te schieten in het nieuwe thuisland. Daar groeide de Joods-Jemenitische Anat op in een weelderig groene buitenwijk van het Israëlische Petach Tikva, midden in een Jemenitische buurt.

Nomadisch

„Het Jemenitische volk heeft een nomadisch karakter”, vertelt Ratzabi. Dat herkent ze in de geringe gehechtheid aan materie en haar eigen levensloop. „Spiritualiteit is belangrijk in de zin van het geloof en ons culturele erfgoed. Hoewel mijn voorouders gelovig waren, voelde het Jodendom nooit zwaar. Wij kregen de vrijheid om te kiezen hoe wij in het leven wilden staan. Er heerste wederzijds respect tussen de generaties, niets werd opgelegd. De ouderen droegen het Jodendom op een bijzondere manier over, door gezang en de prachtige gebedsklanken van mijn opa David en de ouderen in de Jemenitische synagoge. David nam mij in zijn verhalen vaak mee naar denkbeeldige plaatsen ver weg, en natuurlijk ook naar zijn mythologische thuisland Jemen. Een plaats waar hij met warme gevoelens aan terugdacht, ook al moest hij het ooit ontvluchten, barrevoets wandelend door de woestijn, slechts beschermd door het duister van de nacht.

De familie van mijn grootmoeder Esther arriveerde al eind negentiende eeuw in Jeruzalem. Zij ving Jemenitische vluchtelingen op tot die hun plekje hadden gevonden in de Israëlische maatschappij. Esther noemde me haar dochter en zegende me altijd in het Arabisch, de voertaal van Jemenitische Joden in die tijd. Zo werd Arabisch voor mij synoniem met de taal van de liefde.”

Ratzabi noemt bescheidenheid ook een opvallend aspect van de Jemenitische cultuur. „Toch heeft de cultuur rijke uitingsvormen op het gebied van muziek, zang, poëzie, borduurwerk, hennabeschilderingen, uitbundige sieraden, kleding en eten. Het was een bijzonder geschenk om met deze rijkdom aan geuren en kleuren op te groeien. De invloed ervan is nog steeds een grote inspiratiebron voor mijn kunst.” In haar tentoonstellingen, video-art en kunstinstallaties zie je behalve Hebreeuwse ook Arabische teksten en kunstuitingen. „Mijn kunst is een surrealistische vertaling van wie ik ben. Het toont de wereld waarin ik leef en die ik wil laten zien. Daarbij laat ik me inspireren door bijzondere verhalen, tradities en gebruiken van mijn culturele erfgoed.” Ratzabi doet in Israël vaak nieuwe ingevingen op. „Ik ben intens bezig met hoe het leven daar is gevormd, ik verricht literatuuronderzoek en spreek experts op het gebied van de Joods-Jemenitische cultuur. Ik reis er zo vaak mogelijk naartoe. Meestal met het vliegtuig, soms in gedachten met mijn hart.”

Avocadopitten

Het artistieke zat bij Ratzabi in de familie en uitte zich in verschillende vormen. Haar tantes schreven gedichten en tekenden en haar broers en zus schilderden. Haar vader beeldhouwde, hij maakte beeldjes van gips, hout en avocadopitten – dat laatste wellicht vanwege de avocadoplantage van haar oom. Ratzabi beschouwt kunst als een aangeboren creativiteit met een probleemoplossend vermogen. „Die ontwikkeling uit ik in materie in steeds andere vormen.” Ze volgde een opleiding als grafisch industrieel vormgever, verder is ze als kunstenaar autodidact. Na haar tweejarige dienstplicht maakte ze begin jaren tachtig een tussenstop in Nederland om wat geld te verdienen voor haar geplande wereldreis. In plaats van het beoogde Jamaica kwamen er andere uitdagingen op haar pad en zo reisde ze later met haar kersverse Nederlandse vriend naar het Verre Oosten. „Dat is de mooiste manier van leven”, glimlacht ze. „Door jarenlang te reizen liet ik mijn opgelegde opvoeding en gewoontes achter. Mijn leerschool was de wijde wereld, mijn groeiende verbondenheid met de natuur.” Als een spons absorbeerde ze kennis, gevoel en informatie. Ze kwam zichzelf tegen in de Thaise bergen, al bordurend, musicerend en sprekend zonder taal. „Die bijzondere manier van communiceren verdiepte mijn kennis; zulke dingen leer je niet op een kunstacademie.” Ratzabi voelde zich in allerlei opzichten wijzer worden. Onderweg leerde ze uiteenlopende kunsttechnieken waar ze nog steeds mee werkt. Met die vriend settelde ze zich uiteindelijk in Den Haag en samen kregen ze twee kinderen. Stralend: „Zij zijn zonder twijfel mijn mooiste kunstwerken.”

„Mijn leven en kunst voelen als stromend water; dat struikelt niet over een harde kei en strandt niet op een scherpe rots, het gaat er gewoon omheen. Ik blijf groeien en bewegen, mijn creativiteit is net een uitbarstende fontein die nooit ophoudt met stromen. Elke keer ontdek ik een andere manier van uiting en expressie, de gereedschappen ervoor vind ik onderweg.” Zo is ze de laatste tijd veel bezig met video-art, een nieuwe uitingsvorm die sterk tot haar verbeelding spreekt. In haar werk herken je haar wisselende multiculturele kaders. Ze probeert extremen te overbruggen door tegenstellingen te omarmen, seculier en heilig, traditioneel en hedendaags, en orde en chaos.

Brons

Ratzabi is met name bekend vanwege haar bronzen beeldhouwwerken. Ze is primair kunstenaar, maar om financieel onafhankelijk te zijn begon ze het bedrijf The Chocolate Sculpture. Ze creëert sculpturen die eruitzien als bronzen beelden maar gemaakt zijn van chocola. Het vormt zo een bijzondere en unieke eetbare verrassing. De afbeeldingen variëren sterk: van werken van Hollandse meesters zoals Rembrandt en het ”Meisje met de parel” tot Van Goghs zelfportret en beeldhouwwerken van Auguste Rodin en Camile Claudette. Ze verwerkte daarnaast etnische symbolen zoals judaïca en Arabische kalligrafie voor feestdagen zoals de ramadan.

Ze had al langer het plan om in haar kunstwerken cacao te gebruiken. Toen een bedrijf 500 bronzen beeldjes als relatiegeschenk te duur vond, bood Ratzabi ter plekke aan om de beeldjes van chocolade te maken. De klant ging meteen akkoord. „Ik moest alleen nog even uitzoeken hoe ik die moest maken”, lacht ze. „Ook in de zakenwereld is creativiteit essentieel. Ik maakte het eerste sculptuur in 3D en ontwierp de verpakkingen, het hele plaatje moest perfect zijn. Het is een bijzondere ervaring om een chocoladekunstwerk cadeau te krijgen. Ik geniet ervan om te zien hoe blij mensen erop reageren, helemaal als ze ontdekken dat het om een eetbare sculptuur gaat. Bovendien is het koosjer en halal.” Al bewaren de meesten het eerst een poos voor ze het opeten. Ratzabi verzorgt workshops ”Eetbare kunst” waarbij deelnemers zelf chocoladesculpturen maken. Daarnaast voert Ratzabi uiteenlopende opdrachten uit.

Vier jaar lang werkte Ratzabi aan het Haagse Joods Monument, dat ze in 2018 voltooide. Ze verrichtte gedegen vooronderzoek. Het monument zit vol symboliek. Zo duiden de twee bronzen koffers op het gedwongen en gehaaste vertrek en de teloorgang van de Haagse Joodse gemeenschap, die voor de Tweede Wereldoorlog zo’n 17.000 leden telde. Van de 14.000 weggevoerden overleefden er slechts 2000 de Holocaust, een verwoestende klap voor de 400 jaar oude Haagse Joodse cultuur. De zes ovale stenen staan symbool voor de in totaal 6 miljoen vermoorde Joden. Aan beide kanten bevindt zich een reliëfsculptuur van een van de twaalf stammen van Israël. Zes plus twaalf is achttien, in het Hebreeuws het getal met de symbolische letterwaarde chai, een woord dat leven betekent. Vanaf de ovale stenen is er zicht op een driedelige muur met in het midden daarvan een surrealistische deur die op een smalle kier staat. Op die muur bevindt zich het Amaleksculptuur van beeldhouwer Dick Stins. Links is de muur ruw afgebrokkeld, wat verwijst naar de plotse vernietiging van de Joodse gemeenschap.

Met het monument werkte Ratzabi aan een stuk collectieve geschiedenis dat ze op indringende wijze met het heden en de toekomst verbond. „Het was een lang en intensief proces om zoiets groots neer te zetten.” De eervolle missie en het besef dat ze iets heel bijzonders maakte, gaf haar op de moeilijke momenten kracht. „Ik voelde de enorme verantwoordelijkheid om de herinnering levend te houden aan hen die niet zijn teruggekeerd en ook om een meer hedendaagse boodschap door te geven aan de huidige en de volgende generatie. Ik communiceerde met een verleden en een toekomst die ik niet kende en richtte mijn intenties op de personen van die abstracte tijden.

Als kunstenaar ben ik vooral bezig mijn eigen perceptie van de wereld in kunstvormen gieten. Deze opdracht vroeg een andere manier van kunst creëren; sociale, maatschappelijke en historische belang stonden voorop. Ik was in dienst van het volk en iets wat veel groter is dan ikzelf. Ik was ervan doordrongen hoe belangrijk het is dat ons historisch bewustzijn levend blijft, dat we beseffen waartoe mensen in staat zijn en wat er kan gebeuren. Ik hoop dat het monument bezoekers inspireert en compassie en tolerantie oproept.”

Blijven stromen

Het trof haar dat ze een heel andere perceptie had van het Joods-zijn. „In tegenstelling tot de getraumatiseerde Haagse overlevenden ken ik geen angst over mijn achtergrond.” Natuurlijk was de geschiedenis over de Holocaust haar uitgebreid onderwezen. „Maar voor mij is het Joods-zijn een mooie en waardevolle inspiratiebron, het is iets wat niemand van mij af kan pakken.” De voltooiing van het monument ligt alweer een poosje achter haar en Ratzabi is nu druk met diverse kunstprojecten en de zakelijke kant van haar bedrijf. Gelukkig is er nog altijd ruimte voor het dromerige en creatieve meisje van weleer. „Voor mij zijn in beweging blijven en ontwikkeling het belangrijkste, zolang ik maar blijf stromen als water.”