Tientallen van die foto’s staan nu in een dik boek. „Voor op de koffietafel. Een heerlijk bladerboek”, zegt de uitgever.

Het vervaardigen van die foto’s was –niet figuurlijk, wel letterlijk– een koud kunstje. Twee mannen stapten in een open vliegtuig. Dikke jas aan, bril en bivakmuts op, kleppen over de oren, met wol gevoerde overschoenen om de voeten. Eenmaal hoog in de lucht ging de camera door een luikje in de bodem. Of de fotograaf hing over de rand van het vliegtuig. De Fokker snorde over het land; het fototoestel klikte.

Een intercom was er niet; piloot en fotograaf hielden met gebaren contact. Voordat de waarnemer begon, diende hij de vlieger te waarschuwen door een tik op zijn helm te geven. Een duwtje op zijn rechterschouder betekende: beetje naar rechts aanhouden. Idem naar links. Of midden op de rug: vlieg maar rechtdoor. Schreeuwen hielp soms ook.

Het resultaat mocht er zijn: haarscherpe beelden. Kijk, er is markt in Middelburg. Bij Zwolle is een brug in aanbouw, en bij Zaltbommel ook. Katwijk zette de strandhuisjes strak in het gelid. En Urk was nog een eiland.

Militaire fotografie

Koningin Wilhelmina had in 1913 „goedgevonden en verstaan: te bepalen, met 1 juli a.s. wordt opgericht te Soesterberg eene Luchtvaartafdeeling.” Die had drie jaar later reeds een Fototechnische Dienst. Inmiddels was er al een opleiding voor luchtwaarnemers gestart. „Het militaire oog in de lucht”, navigatie ten dienste van de artillerie.

De glasnegatieven en de afdrukken zijn zorgvuldig bewaard door het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH). Ruim 3000 luchtfoto’s. Op de website nimh-beeldbank.defensie.nl kan iedereen op zoek naar zijn woonomgeving. En nu is er dus dit boek. „Foto’s van 1916 tot 1939, Nederland zoals we nog niet eerder gezien hebben.” Gemaakt voor het opstellen van topografische kaarten of ten behoeve van de legerleiding. En soms misschien gewoon omdat Nederland zo mooi was.

Kanonnen op het spoor

Het beeldmateriaal is per provincie gerangschikt. Overijssel bijvoorbeeld: in Zwartsluis varen schepen de sluis in. In Genemuiden zijn de binnenhaven en de Drecht nog niet gedempt. In Rouveen is op de langgerekte kavels slechts hier en daar een gebouw te zien. Bij Rijssen priemen de schoorstenen van de jutefabrieken omhoog. Nabij Olst is het druk op de IJsseloever, maar wat al die mensen er doen, is niet duidelijk.

Zowel steden als dorpen komen voorbij. En soms een militair kamp, een fort of een vliegveld. Paarden trekken kanonnen een spoorwegovergang in Apeldoorn over. Er schuift een schuit onder de Barendrechtse brug door. En bij de Vlissingse boulevard steekt een pier de Westerschelde in. Zo was het toen.

Soms vloog het vliegtuig zo laag dat op de foto te zien is dat mensen hun bezigheden staakten en omhoog keken. Zoals in Oegstgeest, in 1928. En in Ameide –ergens tussen 1920 en 1940–, op de voorkant van het boek.

Rampgebied

Er zijn veel oude gebouwen te herkennen. Behalve als de oorlog het centrum verwoestte, zoals in Arnhem, Middelburg en Rotterdam. Maar dan is er altijd nog het straten- en grachtenpatroon dat aanknopingspunten biedt.

De luchtfoto’s tonen vestingwerken, in strakke symmetrie. Langgerekte lintbebouwing. Dorpen die nog maar een klein percentage van hun latere oppervlakte besloegen.

Soms was er een speciale aanleiding dat de fotografen de lucht in gingen. Bij de watersnood van 1926 vlogen de vliegers over het ondergelopen land bij Zalk. Een jaar eerder boven Borculo, waar een tornado danig huishield.

Bij Loenersloot lijkt een bom in het water te vallen –uitleg staat er niet bij–, maar op de meeste foto’s heerst de rust. Auto’s rijden er nauwelijks; mensen lopen midden op straat. Dit is dus het Nederland waaruit massa’s mensen kort na de oorlog emigreerden omdat het overbevolkt heette te zijn. Terwijl je er soms vele kilometers lang geen mens tegenkwam, hoogbouw grotendeels ontbrak en files een onbekend fenomeen waren.

Nederland uit de lucht geschoten. De vroegste luchtfoto’s 1916-1939, Judith Moortgat; uitg. Boom, Amsterdam; ISBN 9789024430222; 399 blz.; € 45,-