Na zijn triomftocht door Wenen in maart 1938 stationeerde Hitler Adolf Eichmann daar om de honderdduizenden Joden uit die stad hard aan te pakken. De Duits-Oostenrijkse SS-functionaris deed dat zo efficiënt dat hij later direct onder SS-chef Himmler de leiding zou krijgen over de Endlösung, de Holocaust. Hij creëerde al meteen zo’n vluchtelingencrisis dat er in april een wereldvluchtelingencongres werd georganiseerd, maar geen enkel land was bereid om Joden op te nemen.

De Kristallnacht van 9 op 10 november 1938 trof Wenen hard. Achttien synagogen gingen in vlammen op en ongeveer 4500 mannen werden naar kamp Dachau gebracht. Veel Joodse gezinnen raakten vaderloos.

Geen afspraak

Na de Kristallnacht vroegen Joodse vluchtelingenorganisaties in Londen steun van het religieuze genootschap de Quakers. Dit stelde een plan op om tienduizend kinderen naar Engeland te brengen. Dankzij minister van Binnenlandse Zaken Samuel Hoares, die uit een Quakerfamilie kwam, lukte het om dit plan door het Britse parlement te krijgen. Maar het was aan de opstellers om de nazi’s zover te krijgen dat ze Joodse kinderen lieten vertrekken. Zou dat plan kunnen slagen? In elk geval wist men wie in Wenen over de Joden ging: ene Adolf Eichmann. Wie zou na de Kristallnacht het lef hebben om naar deze SS-officier toe te gaan en Joodse kinderen van hem op te eisen?

In Londen kende men één persoon die het uitzonderlijke vermogen bezat om Duitse ambtenaren en zelfs SS-officieren te manipuleren. Het was een vrouw uit Amsterdam: Truus (Geertruida) Wijsmuller-Meijer. Zij haalde al vanaf 1933 kinderen uit de klauwen van de nazi’s.

Truus kwam op 2 december naar Londen en werd geïnformeerd over het Britse plan met de vraag om naar Wenen te gaan. Eichmann kende ze niet, maar de volgende dag vertrok ze naar Wenen, helemaal alleen en zonder aanbevelingsbrieven van Londen of Den Haag. Ze had ook geen afspraak met Eichmann.

Bij haar eerste verkenning van Wenen werd Truus gearresteerd, omdat ze aan collectanten voor de winterhulp vroeg of er ook geld naar Joden ging. Als door een wonder lukte het haar om een gesprek te krijgen met Eichmann. Dat verliep heel bijzonder. Hij vroeg haar om blootsvoets en met de rok omhoog voor hem heen en weer te paraderen. Wijsmuller, 42 jaar oud, deed het en kennelijk overtuigde dit Eichmann ervan dat ze geen Jodin was. Eichmann kon niet begrijpen waarom een zuiver arische vrouw uit Nederland zich druk maakte om Joden.

Uiteindelijk besloot hij om van Wijsmuller af te komen door haar een onmogelijke opdracht te geven. Ze moest binnen enkele dagen vijfhonderd Joodse kinderen op het treinstation klaar hebben staan. Om het nog wat uitdagender te maken, besloot Eichmann dat de trein op zaterdag zou vertrekken. Hij kende de Joden en op sabbat reizen zouden de meesten niet toestaan.

Het lukte Wijsmuller om samen met de leiders van de Joodse gemeenschap in Wenen op sabbat zeshonderd kinderen op het station te krijgen. Eichmann hield woord en liet de trein vertrekken. Een dag later kwam de trein aan in Nederland. Het was het begin van het succesvolle project Kindertransport, dat tienduizend kinderen (merendeels Joods) het leven redde.

Wereld van verschil

De laatste Kindertransport-trein vertrok in september 1939 uit Praag, maar de oorlog brak uit en de trein eindigde in Treblinka. Wijsmuller ontmoette ook in januari en in maart 1939 Eichmann in Wenen. Bij het laatste gesprek vroeg ze wat er toch gebeurde met al die samengedreven Joden. Eichmann antwoordde dat ze uitstekend werden verzorgd. En als ze het precies wilde weten, moest ze maar zelf mee op reis.

Wat zou Wijsmuller hebben gevoeld toen de Mossad Eichmann in 1960 in Argentinië oppakte en hij door de rechtbank in Jeruzalem ter dood werd veroordeeld? Wat een wereld van verschil voor deze twee, die beiden in een protestants gezin opgroeiden. De een was hoofdverantwoordelijk voor de moord op zes miljoen Joden en de ander voor de redding van tienduizend.

Nederland heeft altijd weinig aandacht aan Truus Wijsmuller geschonken. De Amerikaanse Meg Waite Clayton heeft haar verhaal in geromantiseerde vorm verteld. Haar boek is vertaald in het Nederlands: ”De laatste trein naar vrijheid”. In 2016 verscheen van de hand van rabbijn Lody van de Kamp een roman over dit „vergeten stukje geschiedenis”: ”Sara, het meisje dat op transport ging”.