Kantje boord is het. Het scheelt niet veel of Omar L., veroordeeld tot een levenslange celstraf, ontsnapt zondag 19 januari uit de gevangenis in Zutphen. Maar de uitbraakpoging van de misdadiger mislukt.

Die zondag weten vier handlangers van Omar L., veroordeeld wegens betrokkenheid bij liquidaties in onderwereldkringen, tot vlakbij een luchtplaats in de gevangenis te komen. De bevrijders kunnen Omar L. door de spijlen van een hek zien, blijkt uit een reconstructie van dagblad De Stentor.

Rookbommen

Voordeel voor de vier bevrijders, Fransen met Marokkaanse roots, is dat de slagboom bij de ingang van het gevangenisterrein wegens werkzaamheden tijdelijk is weggehaald. Ze kunnen dus ongehinderd tot aan de rode hoofdpoort van de Zutphense bajes doorrijden. Een van de Fransen heeft –zogenaamd– een officiële afspraak met een gevangene en komt zo het complex binnen. Hij saboteert de toegangsdeur en kan zo zijn drie kornuiten binnenlaten.

De bevrijders gooien rookbommen in een toegangssluis. Ze beseffen dat overal beveiligingscamera’s hangen. Met een accuslijptol proberen ze vergeefs een sluisdeur open te krijgen. Dan klimmen enkele mannen over de deur van de sluis. Met een betonschaar knippen ze stroomdraden door. Dan hebben de mannen pech. De accu van de slijptol waarmee ze een hek willen slopen, raakt leeg. Bevrijdingsactie mislukt.

De vier Fransen vluchten de gevangenis uit – zonder Omar L. De bevrijders steken bij een andere gevangenisingang een busje in brand, kennelijk om de aandacht af te leiden. De politie weet later de vier mannen te arresteren. Nog diezelfde dag vliegen de autoriteiten Omar L. per helikopter van de Zutphense gevangenis naar de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught, de strengst beveiligde bajes van Nederland. Waaruit in pakweg 25 jaar nog niemand is ontsnapt.

Geld

De uitbraakpoging van Omar L. is niet het enige incident dat in gevangenisland onrust veroorzaakt. Ook de beruchte misdadiger Dino S., eveneens veroordeeld tot levenslang en de rechterhand van Willem Holleeder, zou een uitbraakpoging hebben voorbereid. Mogelijk wilde hij met explosieven en wapens de gevangenis van Heerhugowaard ontvluchten. Justitie besloot Dino S. enkele weken geleden daarom ook over te plaatsen naar de EBI.

Opmerkelijk is verder dat Ridouan T., een van Nederlands meest beruchte misdadigers, handlangers geld zou hebben betaald om hem met zware wapens te bevrijden uit de EBI. Dat meldde het Brabants Dagblad deze week. Ridouan T., verondersteld leider van een moordcommando, werd recent opgepakt in Dubai. Gezien een reeks loodzware verdenkingen tegen de man lijkt het er sterk op dat hij de rest van zijn leven achter de tralies moet slijten. Zoveel is duidelijk: tot levenslang veroordeelde criminelen hebben niks te verliezen. Hun straf kan immers toch niet worden verzwaard.

De recente uitbraakpogingen van Omar L. en Dino S. baren Marcel Smit zorgen. „Ik schrik ervan”, zegt de voorzitter van Juvox, een vakbond voor justitiemedewerkers, onder wie gevangenbewaarders.

De incidenten tonen aan dat de sfeer in Nederlandse gevangenissen verhardt, zegt Smit. „Het wordt gevaarlijker achter de bajesdeur. Enkele tientallen jaren geleden zaten relatief meer kortgestraften in de cel. Denk aan de hardnekkige winkeldief die na een paar maanden weer buiten stond. Nu bevolkt vaker een problematischer groep delinquenten de gevangenissen. Mensen die vastzitten voor bijvoorbeeld criminele afrekeningen of gewelddadige overvallen. De daders hebben ook psychische klachten. Zeker als misdadigers weten dat ze tientallen jaren vastzitten, bestaat dat de kans dat ze met grof geweld proberen te ontsnappen.”

Slagboom

Het zit Smit dwars dat de vier Franse bevrijders van Omar L. niet werden tegengehouden door een obstakel bij de oprit naar de gevangenis in Zutphen. „Laten we scherp blijven met het oog op de beveiliging”, zegt de vakbondsman. „De gevangenis had er voor kunnen kiezen op de plaats van de tijdelijk weggehaalde slagboom betonnen bloembakken neer te zetten. Om zo te voorkomen dat mensen ongehinderd tot de hoofdpoort kunnen doorrijden.”

De Zutphense gevangenis neemt na de verijdelde vluchtpoging extra beveiligingsmaatregelen, aldus dagblad De Stentor deze week. Zo worden sommige hekken verhoogd of geblindeerd. Ook onderzoekt de bajesdirectie mogelijkheden om een detectiesysteem in te voeren dat drones opspoort. Buitenstaanders kunnen via de mini-helikopters spullen (zoals drugs en telefoons) droppen op de luchtplaats. In Zutphen crashte in december een drone binnen de gevangenismuren.

Smit vindt het een goede zaak dat penitentiaire inrichtingen actie ondernemen tegen droppingen van drones. „Gevangenissen kunnen netten spannen boven een luchtplaats.” Een gevangenis in Alphen aan den Rijn heeft die maatregel al genomen.

Camera’s

Het lukte gedetineerden de afgelopen vijf jaar sporadisch ertussenuit te knijpen, blijkt uit cijfers van de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI). Zo neemt in 2018 één delinquent de benen. In 2016 en 2017 ontsnapt niemand uit een gevangenis. In 2015 staat de teller op 2 en in 2014 op 1.

Verder wordt jaarlijks „een handvol” pogingen ondernomen te ontsnappen, meldt DJI-woordvoerster Eveline Petit. Onder deze cijfers vallen echter niet (al dan niet geslaagde) pogingen van tbs’ers zich tijdens verlof aan toezicht te onttrekken of incidenten waarbij mensen hun enkelband doorknippen.

Voor gevangenen is het minder makkelijk te ontsnappen dan 35 jaar geleden, constateert prof. mr. Constantijn Kelk, emeritus hoogleraar strafrecht (waaronder penitentiair recht). „Nu wordt elke hoek van een gevangenis met camera’s in de gaten gehouden. In de jaren tachtig van de vorige eeuw ontsnapten jaarlijks tientallen mensen. Die incidenten haalden niet altijd de krant. Vaak werden gevangenen binnen de kortste keren weer opgespoord.”

Vluchten uit cel kan dramatisch uitpakken

De vrijheid lonkt. Sinds mensenheugenis proberen gevangenen uit te breken. De een graaft een gang met een lepel, de ander vlucht via aan elkaar geknoopte lakens, een derde probeert via een helikopter te ontsnappen.

Nederlands bekendste gevangenis, de Bijlmerbajes, was in vroeger dagen volgens toenmalig politiewoordvoerder Klaas Wilting „een gatenkaas”, zo noteren Gerlof Leistra en Annemarie van Ulden in hun boek ”Biografie van de bajes” (2016).

Klassiek was de ontsnapping in 1980 van een 22-jarige gedetineerde die vastzat op verdenking van moord. Hij klom simpelweg over de muur. De jongeman wilde op moederdag thuis zijn. De politie vond hem daar in een kast. Tegen een journaliste zei de gevangene later dat hij op de politie had zitten wachten. „Ik heb thuis gewoon lekker gegeten en gedronken en op de video naar James Bond gekeken.” Terug in de bajes zou hij als een held zijn ontvangen. „Onder gejuich van de andere jongens kwam ik gehandboeid binnen.”

Andere ontsnappingen zijn gewelddadiger. In 1981 braken de Joegoslavische crimineel Arkan en zijn Italiaanse kompaan Sergio Settimo met hulp van buitenaf uit de gevangenis. Ze gebruikten wapens die over de muur waren gegooid. De Joegoslaaf hield cipiers onder schot. Handlangers gooiden een touw over de muur, maar deden dat op de verkeerde plaats. Het duo kon toch ontsnappen, omdat medegedetineerden een menselijke toren vormden.

Stanley Hillis, een gevreesde misdadiger die in 2011 werd geliquideerd, wist diverse malen te ontsnappen. In 1985 slaagde hij erin vanaf een luchtplaats over een betonnen muur van vijf meter hoog te klimmen en ervandoor te gaan over de bevroren bajesgracht. Een paar dagen later vertelde de vermomde Hillis op tv hoe hij dat had gefikst. Uit de gymzaal had Hillis touwen gestolen en van in de bajes rondrijdende winkelwagentjes maakte hij haken. De attributen waarmee hij kon ontsnappen, had de misdadiger verstopt in zijn cel.

Soms loopt een ontsnappingspoging dramatisch af. In 1980 sloeg een 19-jarige heroïneverslaafde met een tafelpoot zijn celruit op de zevende verdieping stuk. Hij wilde ontkomen met aan elkaar geknoopte lakens en dekens. De jongeman maakte een val van tien meter en overleed. Een dode viel ook bij een uitbraakpoging in 2017. Toen probeerden criminelen met een gekaapte helikopter de gevreesde misdadiger Benaouf A. uit de Roermondse gevangenis te bevrijden. De politie kreeg lucht van het plan en schoot een van de helpers van A. dood.

„Knullige poging tot ontsnapping”

In de pakweg 3,5 jaar dat Hugo Bergveen (niet zijn echte naam) achter de tralies zat, maakte hij een enkele keer mee dat medegevangenen probeerden de benen te nemen.

In gevangenis Norgerhaven deed een drietal gedetineerden medio 2012 een „knullige” uitbraakpoging, vertelt Bergveen, veroordeeld voor een poging tot moord op zijn ex-vrouw. „Die jongens hadden een werkplaats opengebroken, een slijpschijf gestolen en de tralies van hun celraam doorgezaagd. Omdat die actie veel herrie maakte, werd er snel alarm geslagen. Korte tijd later waren de mannen weer opgepakt. Twee bevonden zich nog op het gevangenisterrein. Niemand begreep waarom die mannen die actie ondernamen, omdat het verhaal ging dat ze nog maar een paar maanden hoefden te zitten.”

Bij dat soort incidenten neemt de gevangenisleiding veiligheidsmaatregelen, vertelt Bergveen. „Iedereen moet naar zijn cel.” Raddraaiers verdwijnen naar de isoleerafdeling.

Na een ontsnappingspoging worden de regels aangescherpt, is de ervaring van de ex-gedetineerde. „Mensen van Justitie, voorzien van mappen en aktentassen, lopen met een zorgelijk gezicht over het terrein. Er komt bijvoorbeeld extra toezicht op gebruik van gereedschap.” Toch is het Bergveens ervaring dat de soep vaak niet zo heet wordt gegeten als die wordt opgediend. „Extra maatregelen zijn vaak voor de show. Strakkere regels verwateren weer.”

In een gevangenis met een meer open regime probeerde ook een medegevangene te ontsnappen. Lachend: „De man had bij een bushalte netjes zijn gevangeniskleding achtergelaten, zodat hij niet kon worden beticht van diefstal. Dit soort jongens wordt vroeg of laat weer gepakt.”

Zelf had hij nooit de neiging te vluchten. „Ik heb mijn straf geaccepteerd. De buitenwereld schetst allerlei gruwelverhalen, maar het verblijf in de gevangenis viel mij ontzettend mee. Norgerhaven is een soort ouwemannenhuis. Je zit op elkaars lip en dan ga je geen stampij maken.”