De uitspraak van 11 september 2019 in deze zaak kan derhalve in stand blijven. Dat heeft de Hoge Raad dinsdagmiddag bepaald.

Volgens de regionale toetsingscommissies euthanasie had de verpleeghuisarts zich niet gehouden aan de zorgvuldigheidseisen van de wet. Daarop kwamen zowel de zorginspectie als het OM in actie. De inspectie deed dat door naar het medisch tuchtcollege te gaan.

Deze toezichthouder was het met de inspectie eens dat de arts steken had laten vallen. Haar werd met name aangerekend dat zij te zwaar had geleund op de schriftelijke wilsverklaring van de vrouw, die voor tweeërlei uitleg vatbaar was. Uiteindelijk kreeg de arts in hoger beroep een waarschuwing opgelegd.

Volgens het OM was haar onzorgvuldigheid met name gelegen in het veronachtzamen van de wilsuitingen van de patiënte in haar laatste levensfase. Deze leken er op te duiden dat de vrouw de euthanasie nog wilde uitstellen, of misschien wel afstellen.

De arts noemde die uitingen echter van ondergeschikt belang. Omdat de vrouw haar wilsbekwaamheid had verloren, kon volgens de arts aan haar uitspraken en aan haar gebaren geen betekenis meer worden toegekend.

De arts meende derhalve te kunnen volstaan met het toetsen van de vraag of haar patiënt in een situatie was beland waarin ze, afgaande op haar wilsverklaring, wilde dat haar leven zou worden beëindigd. Dat was volgens de arts, die ook diverse collega-artsen en familieleden van de vrouw raadpleegde, het geval, zodat euthanasie naar haar oordeel was toegestaan.

Anders dan het OM was de rechtbank van mening dat de arts zorgvuldig had gehandeld. Haar lezing van het doel en de functie van een wilsverklaring waren volgens de rechtbank correct.

De rechtbank merkte verder op dat de euthanasiewet niet de eis bevat dat een arts voorafgaand aan het euthanaseren van een diepdementerende patiënt nog naar uitingen van een actuele levenswens moet speuren. Omdat deze patiënte haar wilsbekwaamheid had verloren waren haar uitingen ten aanzien van leven en dood ook volgens de rechtbank irrelevant.

Op de rechtbankuitspraak werd door juristen verdeeld gereageerd. Daarbij rees vooral de vraag of de wet op het punt van de wilsverklaring wel zo eenduidig en volledig was als de rechtbank het deed voorkomen.

Diverse juristen betoogden van niet. Zij wezen erop dat passages over de wilsverklaring pas in de slotfase van de wetsgeschiedenis aan de wettekst zijn toegevoegd en dat Tweede en Eerste Kamerleden destijds niet hadden kunnen voorzien dat de euthanasiewet ook op diepdementerende patiënten zou worden toegepast.

Ook het OM zat op die lijn en wilde doorprocederen tot de Hoge Raad. Daarvoor koos justitie een bijzondere route, namelijk cassatie in het belang der wet; ook wel sprongcassatie genoemd.

De hogerberoepsprocedure bij het hof, waarbij de verdachte opnieuw terecht moet staan, wordt daarbij overgeslagen. In plaats daarvan vraagt het OM de Hoge Raad direct een principe-uitspraak te doen, die voor de persoon van de verdachte geen strafrechtelijke consequenties meer heeft.

De procureur-generaal bij de Hoge Raad, Jos Silvis, die de Hoge Raad moest adviseren, achtte de wet in zijn vordering van 17 december 2019 echter voldoende duidelijk. Volgens Silvis kunnen artsen in situaties zoals die in deze zaak aan de orde waren uit de wet afleiden wat er van hen wordt verwacht.

Uitgangspunt is volgens Silvis dat een schriftelijk wilsverzoek van een diepdementerende patiënt kan worden uitgevoerd, mits aan alle zorgvuldigheidseisen is voldaan en er geen gegronde redenen zijn om zo’n verzoek niet in te willigen. Cruciaal daarbij is volgens de procureur-generaal dat wordt nagegaan of de patiënt uitzichtloos en ondraaglijk lijdt. Daarnaast hoort de arts door het raadplegen van collega-artsen en familieleden te verkennen of de situatie waarin de patiënt verkeert ook die toestand is die hij of zij in de wilsverklaring heeft bedoeld.

Silvis benadrukte dat rechters zich gegeven de professionele autonomie van artsen bij de beoordeling van hun optreden op afstand dienen te houden. Zij horen slechts marginaal te toetsen of artsen, alles overziend, in redelijkheid tot de slotsom konden komen dat aan de zorgvuldigheidseisen is voldaan. Silvis stelde uiteindelijk vast dat het vonnis van de rechtbank niet onjuist was en evenmin berustte op ontoereikende gronden.

Afgaand op de uitspraak van dinsdag zit de Hoge Raad op dezelfde lijn: de arts handelde in lijn met de wet.

Het medisch tuchtcollege werd dinsdag wel gecorrigeerd door de Hoge Raad. De toezichthouder had de arts namelijk voorgehouden dat schriftelijke wilsverklaringen volstrekt eenduidig dienen te zijn en dat de wet de arts in beginsel geen ruimte biedt om de betekenis van de tekst op een bepaalde manier te interpreteren. Volgens de Hoge Raad gaat dat te ver en is die ruimte er wel.

De Nederlandse Patiënten Vereniging (NPV) noemt de uitspraak in een reactie vergaand en bijzonder ongelukkig. „Hier gaat een fundamentele wissel om”, zegt directeur Diederik van Dijk. „De Hoge Raad maakt nu klip en klaar dat aan een eventueel afwerende reactie van een diepdementerende patiënt, voorafgaand aan de euthanasie, geen betekenis hoeft te worden toegekend.

Van Dijk vreest dat familieleden van diepdementerende patiënten met een wilsverklaring de uitspraak zullen gebruiken om de druk op artsen op te voeren. Hij noemt het frappant dat het oordeel van de rechtbank en de Hoge Raad afwijkt van de uitspraken van alle overige instanties die zich over de zaak bogen, zoals de toetsingscommissies, het medisch tuchtcollege en het OM. „Al die instanties hebben de betreffende casus als onzorgvuldig betiteld. De rechter gaat daar nu vierkant overheen.”