De Gereformeerde Kerken vrijgemaakt (GKV) gedenken dit jaar hun 75-jarig bestaan, gerekend naar hun geboorteuur op 11 augustus 1944 toen K. Schilder in Den Haag de Acte van Vrijmaking voorlas.

Het conflict spitste zich –heel kort door de bocht geformuleerd– toe op deze vraag: neem je je uitgangspunt ten aanzien van de doop in wedergeboorte en verkiezing (Abraham Kuyper c.s.) of in de beloften van het verbond (Schilder c.s.)? Het gereformeerde establishment botste tegen Schilder, die de spreekbuis was van „Bijbels-confessioneel verantwoord denken over en streven naar vernieuwing”, zo typeert dr. Harm Veldman de vrijgemaakte voorman in zijn boek over de gevolgen van de Vrijmaking in de noordelijke provincies.

Huis

Het boek ”Huis van de Vrijmaking”, onder redactie van prof. dr. G. Harinck, laat zien hoe de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt een enorme zuil hebben opgebouwd: kerkelijk, politiek en maatschappelijk. Het boek met veel oude foto’s roept een voorbijgegane wereld op. Nostalgie en pijn lopen door elkaar heen.

Een nieuwe breuk diende zich aan, in 1967, waarvan de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt zich echter wonderlijk herstelden. Een nieuw vrijgemaakt elan maakte zich kenbaar. „Het geleden verlies was pijnlijk, maar de winst was dat men nu eensgezind was”, aldus de redactie van ”Huis van de Vrijmaking”. Maar de geest kon niet meer terug in de fles. „Door de sterke maatschappelijke oriëntatie vond de ontmanteling van de vrijgemaakte zuil in hoog tempo plaats vanaf de jaren tachtig”, aldus de redactie.

We doen de geschiedenis te kort als we de Vrijmaking alleen zien als een gevolg van de koppigheid van Schilder en de zijnen. Er leefde in brede kringen authentiek protest tegen de als eenzijdig beschouwde besluiten van de synode („synodocratie”). Men voelde zich op het grondvlak niet gehoord. We kunnen ons nu niet meer zo voorstellen dat synodale vergaderingen zich zo gezaghebbend konden uitspreken over theologische kwesties.

De Gereformeerde Kerken vrijgemaakt gaan in 2023 fuseren met de Nederlands Gereformeerde Kerken. Dat scheuringen geheeld kunnen worden, is bijna een unicum in de geschiedenis, al moeten we wel kritisch de vraag blijven stellen naar de motieven van fusie en of er een evenwichtige balans is tussen waarheid en eenheid.

Tragiek

Na 75 jaar blijft de Vrijmaking een tragisch gebeuren. De discussie over verbond, doop en verkiezing betrof –zo kunnen we achteraf vaststellen– zaken waarover binnen de gereformeerde traditie altijd accentverschillen hebben bestaan. Subjectieve en objectieve aspecten ten aanzien van het verbond sluiten elkaar niet uit, zodat er geen reden is om hierover blijvend te polariseren, laat staan een kerk hierom te laten scheuren.

De wereld stond in 1944 in brand. Anne Frank was net een week voor het geboorteuur van de Vrijmaking gearresteerd. „Het geboorteuur wekte verbazing en afkeer en doet dat nog steeds”, schrijft de redactie van ”Huis van de Vrijmaking”.

Zegen

Ondertussen moeten we zeker erkennen dat de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt een bloeiperiode hebben gehad. Velen zagen –en ook nu zijn ze er nog– de Vrijmaking als Gods werk, dat veel zegen had gebracht. De betrokkenheid was groot, van verzuim van kerkdiensten was geen sprake. Maar dan blijft een vraag van Veldman tóch hangen: „Zou de secularisatie niet een sterke tegenwind hebben gekregen als de kerkelijkheid eenheid –en dus de geloofseenheid– bewaard gebleven was?”

De Vrijmaking van 1944. Hoe de start in Den Haag doorwerkte in Noord-Nederland; Harm Veldman; uitgave van Veldman en Gort; 238 blz.; € 24,50;

Huis van de Vrijmaking. 75 jaar gereformeerd-vrijgemaakt in beeld en woord; George Harinck (red.); uitg. Vuurbaak; 192 blz.; € 24,99