Virtueel bezoek aan het Batavia van 1627
Op de scheepswerf van eiland Onrust wordt de romp van een Hollandse Indiëvaarder schoongebrand. Iets verderop doemt de Javaanse kustplaats Batavia op, met het ommuurde fort van de Verenigde Oostindische Compagnie. Terug in de tijd.
In het Westfries Museum in Hoorn hangt al een eeuw lang een geschilderde kaart van Batavia. In 1627 liet toenmalig gouverneur-generaal Pieter de Carpentier de nog jonge stad op doek vastleggen door de Delftse landmeter Frans Floris van Berckenrode. De immens grote kaart –316 bij 172 centimeter– was bestemd voor de heren van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) in Holland. Die konden op die manier zien dat er aan de andere kant van de wereld hard voor hen werd gewerkt. De kaart kwam te hangen in het Oost-Indisch Huis in Amsterdam.
Op de kaart is heel mooi het Kasteel van Batavia zien. Dit fort met zijn vier bastions langs de rivier de Ciliwung moest de haven en de ommuurde stad ten zuiden ervan beschermen. In het kasteel bevonden zich de bestuursgebouwen, pakhuizen, werkplaatsen en woonhuizen van het personeel van de VOC. De stad telde in 1627 zo’n 8000 inwoners.
Opvallend zijn het schaakbordachtige stratenpatroon en de Hollands aandoende grachten. Maar Hollands was Batavia zeker niet. De bevolking bestond voor het grootste deel uit Aziatische handelaren en tot slaaf gemaakten, afkomstig uit China, India en de Indische archipel. Batavia was een smeltkroes van culturen en daarmee ook van bouwstijlen.
Metropool
Een smeltkroes is Batavia altijd gebleven. Aan het eind van de 17e eeuw was het handelscentrum uitgegroeid tot een multiculturele stad met 70.000 inwoners. De stad was het succesvolle middelpunt van de Hollandse en Chinese internationale handel. Europeanen vormden nog geen 10 procent van de bevolking. Tegenwoordig heet de stad Jakarta en is hij een bruisende metropool met bijna twee keer zo veel inwoners als Nederland.
Hoe de kaart van Van Berckenrode in Hoorn is terechtgekomen, blijft vooralsnog een raadsel. De kaart werd in 1918 op de zolder van het 17e-eeuwse Statenlogement, het onderkomen van het museum, bij toeval teruggevonden. Hij was achteloos als een krant opgevouwen en zwaar beschadigd geraakt.
Met moderne technieken is de informatie die op de kaart stond intussen weer goed zichtbaar gemaakt, maar het Westfries Museum zag nog meer mogelijkheden. Zou het niet mooi zijn om het Batavia van 1627 virtueel te laten herleven, zodat de museumbezoekers er een kijkje konden nemen? Met de allernieuwste virtualrealitytechniek, die nog bijna uitsluitend in games wordt toegepast, moest dit lukken.
Jan Pietersz Coen
Een aanleiding voor het project was er. Dit jaar is het 400 jaar geleden dat Jan Pietersz Coen Batavia, het huidige Jakarta, stichtte. De Hollanders waren in die tijd volop bezig om de wereld te ontdekken, de strijd tegen Spanje ten spijt. Voor de Nederlanden was Oost-Indië aan het begin van de zeventiende eeuw al een goudmijn waar onder meer specerijen –peper, kruidnagel, nootmuskaat, foelie en kaneel– vandaan werden gehaald. Maar er was concurrentie: van de Portugezen, van de Engelsen.
Coen, gouverneur-generaal van Oost-Indië, vond dat de Verenigde Oost-Indische Compagnie in Azië een centraal punt nodig had waar de hele handel uit Azië kon samenkomen. Hij liet zijn oog vallen op de Javaanse havenstad Jacatra, maar dat was tegen de zin van de plaatselijke vorst van Mataram. Die sloot een verbond met de Engelse concurrent van de VOC om dit te voorkomen.
Er volgde een gewapend conflict, dat in 1619 door Coen werd gewonnen. Op 30 mei 1619 stichtte hij op de puinhopen van Jacatra zijn zo vurig gewenste handelscentrum. Coen, die uit Hoorn afkomstig was, wilde het Nieuw Hoorn noemen. De VOC-directie, de Heeren XVII, stak daar echter een stokje voor. Het werd Batavia, een eerbetoon aan de Hollandse voorouders, de roemruchte Bataven.
Verplaatsing
Twee jaar geleden nam directeur Ad Geerdink van het Westfries Museum het initiatief voor ”Batavia 1627 VR”, een driedimensionale voorstelling over Batavia. „Als museum proberen we relevant te zijn en steeds de link te leggen tussen heden en verleden”, aldus Geerdink. „Dat ons museum de oudst bekende geschilderde landkaart van Batavia heeft, was natuurlijk de belangrijkste reden voor dit bijzondere project. Maar dat Batavia/Jakarta na 400 jaar zijn status als bestuurscentrum en hoofdstad van Indonesië dreigt te verliezen door het besluit om de hoofdstad naar een ander eiland te verplaatsen, maakt 400 jaar Batavia extra actueel.”
”Batavia 1627 Virtual Reality” kwam tot stand in samenwerking met Rob Tuytel van de Company Of Visuals en historica en Indonesiëkenner Bea Brommer. In de VR-zaal in het museum kunnen dertig mensen tegelijk via een speciale bril naar de voorstelling kijken.
Frans Floris van Berckenrode treedt zelf op als gids; hij vertelt op basis van zijn ervaringen en belevenissen in Batavia over wat de kijker zoal te zien krijgt. Via het eiland Onrust, waar handelsschepen worden gerepareerd, wordt eerst een verkennende vlucht over de stad gemaakt. Daarna daalt de kijker af tot boomhoogte en ontvouwt Batavia zich meer in detail. Op bepaalde punten kan de kijker even stilhouden en dan vertelt Van Berckenrode iets meer over wat er op die plek te zien is. Over de kalkovens bijvoorbeeld, of over het galgenveldje bij Kasteel Batavia.
Sloep
Ook is het mogelijk om hier en daar onderdeel van het tafereel te worden. Een bootsman roeit de kijker graag met een sloep een eind de baai in, waar handelsschepen uit alle windstreken voor anker liggen, zoals de Kameel uit Holland.
Desgewenst kan er een kijkje worden genomen in Kasteel Batavia, waar Eva Ment, de echtgenote van Coen, de scepter zwaait en als een vorstin leeft – maar bepaald niet gelukkig is. Als haar man in 1629 om het leven komt bij een aanval van Mataramse troepen, keert zij spoedig daarna terug naar Holland.
De voorstelling is begrensd tot ongeveer dertig minuten, maar zou best langer kunnen duren omdat de kijker op veel plekken even kan blijven rondhangen.
Gauw nog een keer terugkomen dus.
