Aanvankelijk aarzelt ze om mee te werken aan een interview. In juni vorig jaar vertrok Marwil Straat als zendermanager bij NPO Radio 4 en ze wil haar opvolgster Simone Meijer „niet voor de voeten lopen.” Eenmaal overstag blijkt ze toch nog niet helemaal los van haar oude werk. Halverwege het gesprek: „Hoor je dat ik nog steeds ónze zender zeg?”

Ruim negen jaar werkte ze bij Radio 4. En al heel wat langer bij de radio, als journalist. „Ik was echt een beetje mevrouw radio”, vertelt Straat. Toch lag haar benoeming als manager bij een klassieke zender niet voor de hand. „Er was veel kritiek op mijn aanstelling. Men vroeg zich af: Wat weet die mevrouw van klassieke muziek? Mijn voorgangers hadden een achtergrond in de muziekwereld, ik niet. Klassieke muziek is een hobby, maar mijn ervaring ligt in de radiowereld.”

Toch bood haar achtergrond een voordeel, zegt Straat. „Het was goed dat er iemand van buiten kwam, niet belast met ”hoe het hoort of hoe het moet”. Dat gaf de ruimte om iets te veranderen.”

Vergrijzend

En verandering – dat was nodig, zegt Straat. De klassieke zender stond er niet goed voor. Er was weliswaar een trouw publiek, maar vergrijzend. In vijf jaar tijd was de zender zo’n 20 procent van de luisteraars verloren. „Er gebeurde veel goeds, maar Radio 4 was onvoldoende een radiozender. Radio is iets totaal anders dan een cd met klassieke muziek opzetten. Je bouwt er een band op met de luisteraars; het wordt een vriend van je die je meeneemt door de dag heen.”

En juist daar haperde het, volgens Straat. „We misten een lijn in de programmering. Zo is de ochtendshow bij de radio heel belangrijk. ’s Ochtends bouw je een publiek op dat je zo lang mogelijk probeert vast te houden.”

Straat liet meerdere onderzoeken uitvoeren onder luisteraars. Een grote groep mensen bleek ’s ochtends te starten met Radio 1, om na negen uur over te schakelen naar Radio 4. „Blijkbaar willen mensen als ze wakker worden, horen wat er in de wereld gebeurt. Wij brachten vroeg in de ochtend een programma dat vooral gericht was op de kenners. Het zat uitstekend in elkaar, maar was te smal voor in de ochtend. We hebben toen besloten vóór negen uur een programma te brengen dat klassieke muziek combineert met nieuws.”

Emoties

Toen waren echter „de rapen gaar”, aldus Straat. „Trouwe luisteraars vonden dit een veel te functionele omgang met klassieke muziek.” „Laat de popiejopies van Radio 4 afblijven”, klaagt een schrijver in NRC Handelsblad in reactie op de plannen. Hij ziet er „de plundering van Radio 4” in. Over Straat schrijft hij: „Wat doen die mensen toch, in onze wereld?” In de Volkskrant noemt een criticus het nieuwe programma „nog erger dan ik had gedacht. Ik luister niet meer, en ik kan me niet voorstellen dat de luistercijfers hierdoor beter worden.”

De kritiek werd persoonlijk, ervoer Straat. „Op internet verscheen een cartoon met de presentator van het nieuwe programma en ikzelf opgebaard in een lijkenhuis, met als begeleidende tekst: RIP (rust in vrede) Radio 4.” Het internetforum van de zender werd offline gehaald vanwege de heftigheid van de reacties.

De heftige emoties die loskwamen, maakten het eerste jaar „heel zwaar”, zegt Straat. „Toch wist ik zeker dat er iets moest gebeuren. Het was een kwestie van tanden op elkaar en de rug recht houden.”

Kunstwerk

Het was niet de enige verandering op de zender. Zo is de muziekkeuze sterker afgestemd op de behoefte van luisteraars, met meer aandacht voor de afwisseling van bekende en minder bekende muziek. Op de website zijn speellijsten geïntroduceerd (zie: ”Chopin tijdens de schoonmaak”).

Overdag klinken minder volledige concerten. „Tijdens lange muziekstukken haakten luisteraars sneller af.” Ook deze verandering was voor sommigen moeilijk te verteren, vertelt Staat. „Men vond dat we, door alleen delen van bijvoorbeeld een symfonie te laten horen, de integriteit van een kunstwerk aantastten. Maar ook in Mozarts tijd was het al heel gebruikelijk om kleine stukjes muziek te spelen. Voor mij doe je daarmee niets af aan de waarde van de muziek.”

Verschillende presentatoren –er zijn er minstens twintig actief op de zender– kregen intensieve trainingen, gericht op een persoonlijke stijl van presenteren. Straat: „Het publiek voelt zich steeds meer verbonden met hen. Onze presentatoren maakten het weleens mee dat luisteraars naar ze toe kwamen met een bosje bloemen en zeiden: „U kent mij niet, maar ik u wel; bedankt dat u iedere ochtend samen met mij opstaat.””

Cultuurverandering

Straat stopte op een hoogtepunt: tien jaar na haar aantreden bij de zender braken de luistercijfers van Radio 4 record na record. In 2018 bereikte de zender voor het eerst in 25 jaar een gemiddelde van 2,3 LTA – het luistertijdaandeel van een radiozender in procenten. Niet veel later volgde een recordhoogte van 2,7 LTA. Tien jaar geleden schommelden de cijfers van Radio 4 rond de 1,8 LTA. Ter vergelijking: Radio 1 bereikte in 2018 zo’n 7,9 procent van de luisteraars.

Of de stijgende lijn volledig aan de wijzigingen bij de zender te danken is – wie zal het zeggen? Feit is voor Straat dat veranderingen onontkoombaar zijn om ook een jongere generatie bij klassieke muziek te betrekken. „Mijn vader zei vroeger vaak: „Kwaliteit komt vanzelf bovendrijven.” Hij bedoelde te zeggen dat wat goed is, altijd aan het licht komt. Maar de tijden zijn veranderd. We leven in een wereld waar zoveel op de markt is, dat zelfs goede dingen kunnen verdrinken in het aanbod. Klassieke muziek heeft niet langer vanzelfsprekend een toekomst; daar zal hard aan gewerkt moeten worden. Hoe goed en hoe mooi het ook is wat je doet – als je niet bewust nadenkt over hoe je daarmee ook een jongere generatie bereikt, vinden zij jou op een gegeven moment niet meer.”

Die visie vraagt een cultuurverandering, stelt Straat. En de creativiteit om je doelgroep te leren kennen en bereiken. „Toen ik begon te werken als journalist, werd het vies gevonden om je naar je publiek toe te buigen. Wij waren degenen die wisten wat goed was en die de luisteraars daarin moesten onderwijzen. Die tijd is echt voorbij.”

Landkaart

De voormalig zendermanager ziet de wereld van klassieke muziek als „een mooi landschap, met heuvels en watervallen; af en toe steekt de storm op. Veel mensen staan aan de rand van het landschap; ze zien hoe mooi het is, zouden graag naar binnen willen gaan, maar ze hebben geen kaart voor het gebied. Daar ligt de taak van bijvoorbeeld klassieke muziekzenders of concertzalen. Je moet mensen verleiden, door hen te lokken met muziek waarvoor ze geen kennis nodig hebben om ervan te genieten.”

Daar gaat het nog vaak mis, volgens Straat. „Dan zie je in de stad een poster hangen: ”Vanavond Mahler 7 in de Philharmonie”. Om daardoor aangesproken te worden, moet je wel weten wat ”Mahler 7” is – en de groep die dat weet, wordt steeds kleiner. Jongeren moet je op een andere manier verleiden om toch naar zo’n concert te komen. Beschrijf bijvoorbeeld hoe mooi of mysterieus de muziek is. Als je ze eenmaal verleid hebt om te luisteren, kun je hun daarna ook kennis aanreiken over wat ze horen.”

Rustpunten

Alle veranderingen kosten tijd en roepen weerstand op, weet Straat. „Je hebt met twee groepen te maken. De trouwe en vaak kritische liefhebbers én de jongeren die je nog bijna helemaal niet bereikt. Beide groepen wil je binden. Zulke veranderingen moet je rustig, ontspannen en voorzichtig doorvoeren – met af en toe een steen in de vijver.”

Niettemin ziet Straat de toekomst voor klassieke muziek positief tegemoet. „Vroeger heb ik me wel laten beïnvloeden door het pessimisme in de klassieke muziekwereld. Maar ik ben ervan overtuigd dat deze muziek nog altijd de toekomst heeft. Misschien niet zozeer in dezelfde culturele functie als vroeger. Bij mijn kinderen zie ik dat zingeving en echte waarden steeds belangrijker worden in een oppervlakkige wereld. Ze zoeken daarin naar rustpunten. Als klassieke muziek in onze samenleving onthaasting en ontspanning kan bieden, ben ik al heel tevreden.”

Chopin tijdens de schoonmaak

Voor veel mensen zijn de online speellijsten van Radio 4 een begrip. Via de website kan de gebruiker een muzieklijst afdraaien, samengesteld rond een thema als: ”onderweg”, ”wakker worden” of ”schoonmaakmuziek”.

Luisteraarsonderzoek leidde tot de keuze voor speellijsten, vertelt voormalig zendermanager Marwil Straat. „Uit het onderzoek bleek dat we belangrijke, met name jongere doelgroepen misten.” De omroep formuleerde verschillende doelgroepen om zich actief op te richten. „Zo waren er de zorgzame duizendpoten: vrouwelijke dertigers en veertigers, druk met kinderen, die ’s avonds graag rustgevende muziek willen. Of de drukke forenzen, een groep jongere mannen met een drukke baan, vaak in de auto en veel stress. Met de speellijsten konden we het muziekaanbod afstemmen op hun wensen.”

De lijsten voorzien in een behoefte. In de eerste maand na publicatie van de speellijsten steeg het aantal bezoekers van de site van Radio 4 van 153.000 naar 217.000, een stijging van 42 procent.

Ook veel andere muziekaanbieders maken gebruik van speellijsten. Streamingsdienst Spotify heeft ze in allerlei categorieën; ook kan de gebruiker zelf lijsten samenstellen. Het Concertgebouw in Amsterdam biedt via Spotify ook diverse lijsten aan. Zoals de ”Upcoming-playlist”: met muziek die in de komende twee weken in het Concertgebouw op het programma staat.

Meer informatie: www.nporadio4.nl