In de oplopende spanningen tussen Oekraïne en Rusland hebben deze week zowel politieke als kerkelijke ontwikkelingen Kiev scherper tegenover Rusland gezet. Met een overgrote meerderheid van 334 van de 385 stemmen stemde het Oekraïense parlement donderdag in met een wijziging van de grondwet. Daarin komt te staan dat het volledige lidmaatschap van zowel de Europese Unie als de NAVO „de strategische koers van” de Oekraïense regering dient te zijn.

Het besluit van de Verkhova Rada, zoals het parlement heet, komt kort nadat afgelopen zondag in een afgeladen Sophiakathedraal in Kiev aartsbisschop Epifaniy tot metropoliet van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk werd geïnstalleerd, in aanwezigheid van president Petro Porosjenko. De orthodoxe kerk van Oekraïne heeft zich daarmee definitief afgescheiden van de Russisch-Orthodoxe Kerk die onder leiding staat van patriarch Kirill van Moskou. De patriarch van Constantinopel, het hoofd van de wereldwijde Orthodoxe Kerk, had al eerder de ”autocefalie” (onafhankelijkheid) van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk erkend.

De keuze van Oekraïne voor de EU leidde in 2014 al tot Russische acties tegen het land en de annexatie van de Krim.

Grootschalige vervolging

Rond de breuk tussen de Oekraïens-Orthodoxe Kerk en de Russisch-Orthodoxe Kerk klinken de afgelopen weken scherpe waarschuwingen uit Moskou.

Aan het begin van het proces, in oktober, bezwoer president Poetin al dat Rusland „de belangen van de orthodoxe gelovigen zal verdedigen.” Dat is ook hard nodig, stelt patriarch Kirill in een brief die hij aan onder meer de Verenigde Naties, paus Franciscus, de Wereldraad van kerken, de Duitse bondskanselier Merkel en de Franse president Macron heeft gezonden. Volgens Kirill „heeft de grove druk van de seculiere Oekraïense staat het karakter gekregen van het begin van een grootschalige vervolging.” Volgens de patriarch worden „de grondwettige rechten en vrijheden van burgers van Oekraïne op schandalige manier geschonden.”

Kirill legt in de brief een direct verband met de presidentsverkiezingen op 31 maart. „Voor onze ogen is er een omvangrijk en grof ingrijpen van de Oekraïense staatsmacht in het kerkelijk leven. Er is sprake van een duidelijke poging om de kerk te misbruiken voor politieke doeleinden.”

Eind december voegde hij eraan toe dat „de vervolging van de Orthodoxe Kerk in Oekraïne ongetwijfeld erg gevaarlijke gevolgen voor de hele wereld zal hebben.” En op 31 januari benadrukte Kirill, in het Kremlin, nog eens dat „het in beslag nemen van kerken, aanvallen op priesters en het geweld en de misleiding in het land ingaan tegen Gods wil.”

Kirill kreeg daarbij afgelopen week de volle steun van president Poetin, die sprak over een „schandalige bemoeienis.” „De aanstichters ervan volgen het voorbeeld van de goddelozen uit de vorige eeuw, die gelovigen uit de kerken verdreven en de geestelijken aanvielen en vervolgden”, zei Poetin over de overname van kloosters en kerken door de nieuwe Oekraïens-Orthodoxe Kerk. Dat, zo vervolgde hij, „beschouwt de Russische regering als absoluut ontoelaatbaar.” „We behouden ons het recht voor, hierop te reageren en alles te doen om de mensenrechten te beschermen, inclusief de godsdienstvrijheid”, aldus Poetin.

„Deze uitspraken passen helemaal in de Russische traditie van Moskou als tweede Rome en als hoeder en beschermer van het geloof”, reageert Bram Boxhoorn, directeur van de Atlantische Commissie en gastdocent aan de Webster University in Leiden. „Maar het is wel ironisch dat iemand die eerst het communistische systeem diende dat de kerk zo veel mogelijk onderdrukte, nu zich opwerpt als de redder van datzelfde geloof.”

Honderden tanks

De steeds scherpere taal uit Moskou komt tegelijk met berichten over een versterking van de Russische troepen bij de grens met Oekraïne. Op recente satellietfoto’s zijn bovendien ongeveer 250 Russische T-62 en T-64 tanks te zien op een nieuwe basis vlak bij de grens. Vooral de T-64 is de afgelopen vier jaar veel gebruikt door pro-Russische rebellen in de ‘volksrepublieken’ Donetsk en Luhansk. Eerder werd een verkenningsdrone van de waarnemers van de OVSE, die bij Donetsk een Russisch konvooi met daarin een luchtafweersysteem ontdekte, neergehaald. Dat leidde tot een scherp protest van Frankrijk en Duitsland, waarin ze spraken over „meerdere konvooien” vanuit Rusland.

Het onafhankelijke Institute for the Study of War (ISW) schrijft in een recente analyse dat Rusland troepen en materiaal heeft overgebracht naar het grensgebied en extra jachtbommenwerpers op de Krim heeft gestationeerd. „Het is de inschatting van ISW dat Rusland de capaciteit heeft om tot een offensief in Oekraïne over te gaan en militaire manoeuvres uitvoert die overeenkomen met die bedoeling”, aldus het instituut.

Ook de Oekraïense regering is hiervoor beducht. De EU Observer citeert een waarschuwing van Kiev aan de NAVO dat Rusland de gevechten „kan laten escaleren vóór de Oekraïense presidentsverkiezingen.” En ook als dat niet gebeurt, zo stelt de denktank Atlantic Council, „gaat de langzame maar gestage wurging van Oekraïne voor onze ogen verder.”