Sinds 1949, toen Veenendaal het 400-jarig bestaan vierde, wordt er getwist over de rol van de Antwerpse ondernemer Van Schoonbeke bij het ontstaan van Veenendaal. Is hij een van de stichters? Volgens diverse publicaties wel. Voor de bouw van vestingwerken in zijn stad zou hij bij Veenendaal turf hebben gewonnen. Zo’n 300 Vlamingen zouden met hem meegekomen zijn.

„De een praatte de ander na, maar het klopt niet”, onthulde oud-geschiedenisdocent en oud-wethouder Jaap Pilon woensdagavond tijdens een cultureel café in Veenendaal. Pilon is voorzitter van de werkgroep geschiedenis van de Stichting Gilbert van Schoonbeke Veenendaal, die met allerlei activiteiten stilstaat bij het 500e geboortejaar van Van Schoonbeke. In de werkgroep zijn onder andere het gemeentearchief van Veenendaal en de Historische Vereniging Oud Veenendaal vertegenwoordigd.

Niet aanwezig geweest

„Alle bekende bronnen zijn bekeken”, aldus Pilon. Een belangrijke vindplaats was het archief van het Veenraadschap der Geldersche en Stichtse Veenen. Twee leden van de werkgroep, Adri en Corrie van Silfhout, hebben in verschillende archieven vele oude handschriften onderzocht en vertaald, in het bijzonder uit de tweede helft van de zestiende eeuw, de tijd waarin Van Schoonbeke actief was. Meer dan 2300 uren hebben de twee daaraan besteed.

De voornaamste conclusie van het onderzoek is dat Gilbert van Schoonbeke Veenendaal niet heeft gesticht. „Uit geen enkele bron blijkt dat de Antwerpse ondernemer in eigen persoon in de Rhenense dan wel Gelderse venen aanwezig is geweest. Geen enkele bron meldt dat er Vlaamse arbeiders in de Rhenense en/of Gelderse venen te werk zijn gesteld.”

Vaststaat wel dat Van Schoonbeke veengronden in de Rhenense en Gelderse venen heeft gepacht. Dat waren domeingronden van Karel V. De Antwerpenaar had goede contacten met de keizer en diens zus, Maria van Hongarije. De bestudeerde stukken bevestigen dat Van Schoonbeke de gronden exploiteerde voor de Antwerpse vestingwerken. Daarvoor liet hij een kanaal graven, dat de naam Schoonerbeeksche Grift kreeg. Deze is niet in verbinding gebracht met de Bisschop Davidsgrift, die eerdere ontginners van het veen bij Veenendaal hadden laten graven. Wel verkreeg Gilbert van hen de mogelijkheid om de turf uit zijn veengronden langs een kortere weg naar Antwerpen te vervoeren, niet meer via de Zuiderzee maar over de Rijn.

Wijding kerk

Interessant detail is dat de naam Veenendaal in 1566 voor het eerst wordt genoemd, in een document over de wijding van de Sint-Salvatorkerk, nu de Oude Kerk aan de Markt.

Met de presentatie in het cultureel café gaf de werkgroep geschiedenis een eerste indruk van zijn bevindingen. Hij werkt nu aan een definitieve publicatie over Gilbert en het ontstaan van Veenendaal, die medio februari verschijnt.