Begin met de kleine dingen, roept apostel Buhle Maqwati. „Velen in onze tijd zijn bezeten van grote dingen. Maar in het Koninkrijk van God gaat het om kleine dingen.”

Hij beweegt de draadloze microfoon naar voren. Voor de mensen in de zaal is dat een teken om ”Yeah!” te roepen.

The Believers’ Centre komt samen in een circustent aan een drukke straat in township Soweto. Het geluid van de straat dringt naar binnen. Maar de grote luidsprekers overstemmen alles. Meer dan een uur spreekt de apostel onafgebroken op volle sterkte, al wandelend over het podium.

„Als je in het huis van God komt, ontvang je het Woord van God”, zegt Maqwati. „Als je niet naar de kerk gaat, zeg je jouw afspraak met God af. Sta mensen niet toe om jouw tijd met God te verstoren.” Hij benadrukt dat mensen veel en dagelijks in de Bijbel moeten lezen. „Het Woord van God is zwanger van wonderen.”

Hij stapt van het podium af en spreekt verder. De website van de gemeente noemt hem een „preekmachine”, die „zonder compromis het Woord van God met passie brengt.” Door zijn bediening zouden ook wonderen en genezingen zijn gebeurd. Samen met zijn vrouw Themba legde hij de grondslag van The Believers’ Centre.

Deze zondagmiddag zitten er vooral jonge mensen op de plastic stoelen in de tent. De meesten zien er mooi en kleurrijk gekleed uit.

De voorganger draagt zelf een blauw pak, dat hij naar eigen zeggen speciaal voor deze gelegenheid nog heeft gestreken. De twee mannen die naast het podium staan, zijn strak in het rood gestoken. Zij worden pastors genoemd en helpen Maqwati. Als apostel heeft die een hogere roeping, onder meer om gemeenten te stichten, met de belofte „tekenen en wonderen” te doen.

De voorganger gaat door met zijn boodschap. Hij preekt niet vanuit een specifiek Bijbelgedeelte dat hij uitlegt en verkondigt. Hij spreekt vooral vermaningen uit.

„Als God je zegent”, zegt hij, „dan breng je een dankoffer naar Zijn huis. Alles van jou behoort aan God. Niet slechts 10 procent – dat is maar een zaadje. Alles is van Hem. God belooft dat Zijn werkers geld zullen krijgen. Hoor ik daar iemand amen zeggen?” Hij wijst weer met zijn microfoon naar voren.

Een collectezak voor de dankoffers is er niet. De bezoekers komen naar voren om hun gaven zichtbaar voor iedereen neer te leggen. De rand van het podium kleurt snel blauw en groen van de bankbiljetten.

Maqwati stuwt zijn boodschap naar een climax. Luider spreken gaat niet, sneller wel. „U bent slechts één beslissing weg van de grootheid. Mensen die nog nooit een beslissing hebben genomen om Jezus te volgen, vragen we die beslissing vandaag te nemen. Als je hier je ogen sluit en ze aan de andere kant van het graf weer opent, waar ben je dan?”

Hij laat zijn stem dalen. Op de achtergrond begint een keyboard te spelen. „Als je die beslissing neemt, geeft Jezus je van Zijn grootheid. Veel beslissingen die we nemen, betreuren we later, maar deze niet. De grootheid roept je. Besluit!”

Hij vraagt mensen hun hand op te steken of naar voren te komen. Samen met enkele anderen bidt de apostel voor hen. Na het gebed roept hij de mensen op te klappen. „Voor de winst voor de hemel. De hel heeft vandaag verloren.”

De bijeenkomst eindigt vrij abrupt. De mensen stromen naar buiten en zoeken hun weg in het township. De apostel laat via een medewerkster weten geen behoefte te hebben aan een gesprek. Hij maakt ook geen gebruik van de mogelijkheid later telefonisch contact te hebben.

Persoonlijk gewin

Buiten de tent mijmert Dichaba Mashinini nog wat na. „Zag je zijn pak? En zijn horloge? Hij is trouwens nog één van de gematigde figuren.”

Mashinini is in 1969 geboren in Soweto en heeft de charismatische beweging onder de miljoenen in deze zwarte stad zien opkomen. „De meeste van deze predikers zijn uit op het geld. Ze missen de diepe drang om Christus te prediken. Ze geven niets om de geestelijke nood van mensen. Ze zijn uit persoonlijk gewin.”

Hij schudt zijn hoofd. „Het Woord wordt niet gezaaid. De mensen leren Jezus Christus niet kennen en worden niet gered.”

Als kind bezocht hij een kinderclub van deze richting. Officieel was hij methodist. Daar probeerde hij later predikant te worden, maar tevergeefs. Recent stapte hij over naar de Nederduitse Gereformeerde Kerk. „Dat was wel even moeilijk, want de NG Kerk is de uitvinder van de apartheid. Ik kom uit een politieke familie. Mijn broer Tsietsi was in 1976 één van de leiders van de opstand in Soweto. Maar ik zag dit toch als Gods weg om mij naar het ambt te leiden.” Hij studeert theologie aan de Universiteit van Pretoria.

Hij scheert niet alle pastors en apostels van de charismatische beweging over één kam. Sommigen preken het Evangelie wel, zegt Mashinini. „Maar de motieven zijn vaak onzuiver. Uiteindelijk moet er altijd gegeven worden.”

Dat apostel Maqwati gemeenten sticht, betwijfelt Mashinini. „Deze mensen hebben geen gemeente. Zieken krijgen geen bezoek. De doden worden niet begraven. En voor de armen is er geen project. De kerk is gewoon een camouflage voor een persoonlijke onderneming.”

Dat de mensen op zondagmiddag nog met honderden opkomen naar een circustent, vindt hij niets bijzonders. „De mensen hier zijn religieus van zichzelf. En deze stijl spreekt hen aan. Eén aansprekende persoon op het podium, die hen aanzet om de handen op te steken en amen te roepen. De traditionele kerken zijn daar veel te liturgisch voor. In zwarte woonwijken verliezen die het dus.”

Geen secularisatie

Prof. Jaco Beyers, hoogleraar religiestudies aan de Universiteit van Pretoria, relativeert de groei van de charismatische groepen. „Hun bezoekers zijn geen nieuwe bekeerlingen. Veel van deze mensen komen uit de traditionele koloniale kerken. Denk aan de NG Kerk, de methodisten, de anglicanen. Verder komen veel van deze mensen uit het buitenland. De Nigeriaanse profeet Joshua heeft ook in Zuid-Afrika zijn volgelingen.”

Zuid-Afrika moderniseert aan alle kanten, maar blijft heel kerkelijk. Beyers twijfelt soms of zijn land wel secularisatie kent, zoals Europa. „Door de scherpe scheiding van kerk en staat die het ANC na de apartheid heeft doorgevoerd, is er veel veranderd. Vroeger werd het parlement geopend met een eredienst. Dat gebeurt niet meer. Als je dat secularisatie noemt, is die er dus.”

Maar de mensen van Zuid-Afrika zijn niet minder religieus geworden. „Geloof is meer privaat geworden en minder publiek. Ook binden mensen zich minder makkelijk aan een groep of een kerk. De kerkgang neemt dus af. Blanke Afrikaners vormden vroeger een gedoopte natie. Nu is dat minder vanzelfsprekend. Maar de mensen blijven geloven. Dat kan eigenlijk niet anders. In Afrika blijven cultuur en godsdienst met elkaar verweven.”

Maar het echte oude Afrika is weg, denkt Beyers. „Mensen houden nog wel van de gemeenschap, maar dan vanuit een keuze. Mensen stellen uit alle opties hun eigen geloof samen, zo nodig met voorouderverering erbij. Die nadruk voor persoonlijke keuzes is dus heel modern en westers.”

Multiculturele kerken

Beyers wijst op nog een belangrijke trend: de ontwikkeling richting multiculturele gemeenten binnen de traditionele kerken. Vanouds was dit onmogelijk. De apartheidspolitiek kwam immers voort uit de NG Kerk, die leerde dat avondmaalstafels met mensen van verschillende rassen tegen Gods ordening in gingen. Voor zwarten en kleurlingen stichtte de NG Kerk aparte kerkgenootschappen.

Dr. Gustav Claassen, algemeen secretaris van de NG Kerk: „Inmiddels proberen we weer te herenigen met deze kerken. Net als bij de vorming van de Protestantse Kerk in Nederland zijn we begonnen met een interim-kerkorde.”

Toch zullen veel gemeenten gescheiden blijven, denkt Claassen. „Het werkt natuurlijk vooral als het mogelijk is één taal te gebruiken. In de Kaap is dat Afrikaans, in deze omgeving van Pretoria is dat Engels. Vermoedelijk zullen veel NG-gemeenten in deze omgeving in de nabije toekomst dus op een Engelse liturgie overstappen.”

>>rd.nl/kerkinafrika

Het Evangelie als koopwaar op de markt

Welvaartsevangelie. Dat is het woord dat veel theologen gebruiken als ze spreken over de opkomst van de charismatici. Bisschop Malusi Mpumlwana noemt ze zonder schroom „ondernemingskerken.”

Hij is algemeen secretaris van de Zuid-Afrikaanse Raad van Kerken (SACC) en bisschop in de Anglicaanse Kerk. „Het zijn commerciële instellingen met een Amerikaanse stijl. Het zijn geen normale kerken met een synode die besluiten neemt. Er is één charismatische leider die de dienst uitmaakt. Dat past trouwens bij de Afrikaanse cultuur.”

Dr. Gustav Claassen, secretaris van de NG Kerk, vindt de benadering van God in de pinkstergroepen manipulatief en oneerbiedig. „De charismatische mens doet alsof er op God een handvat zit. Door ernstig te bidden krijg je Hem in beweging. Wij gereformeerden zien God als de ”gans Andere”, Die uit genade geeft. Dat is geen deel van hun theologie.”

De scherpte waarmee Zuid-Afrikaanse protestanten over de charismatici spreken, lijkt op hoe in Nederland het verschil tussen protestant en rooms-katholiek werd ervaren. Theologiestudent Dichaba Mashinini verwijst naar de 95 stellingen van Luther tegen de aflaat. „In die tijd werd de zaligheid verkocht aan de mensen. Dat is precies wat hier gebeurt.”

Bisschop Malusi verwijst naar hetzelfde. „De charismatische beweging verkoopt de genade op de markt. Voor 2000 rand (123 euro, EvV) krijg je een kort gebed. Voor 5000 rand (308 euro) is het een echt gebed. En voor 350 rand (21 euro) krijg je misschien één zin of zo.”

De kracht van „ondernemingskerken” is dat ze een niche-markt bedienen, benadrukt Malusi. „In de politiek van Zuid-Afrika zal één partij nooit verdwijnen: het Vryheidsfront. Die richt zich op de belangen van blanke Afrikaners. Die zullen er altijd zijn en die partij zal altijd stemmen krijgen.” Op de kerkenmarkt zijn ook de niche-bewegingen sterk, denkt hij. „Als je zegt dat je kunt genezen, komen er altijd mensen naar je toe. De macht om dat te kunnen, is aantrekkelijk. De traditionele kerken hebben dat allemaal niet. Vanuit de marketing bezien zijn die veel te breed.”

De commerciële activiteiten van de „ondernemingskerken” gaan ver, zegt bisschop Malusi. „In de kerk koop je een Bijbel met verklarende kanttekeningen van de kerkstichter. Sommige nieuwe groepen sluiten zelfs contracten met een verzekeringsmaatschappij. Voor alle leden die een polis afsluiten, krijgt de kerk geld. Er moet geld worden verdiend. De leider en zijn familie mogen niet arm worden.”

De SACC ziet liever dat predikers zich aansluiten bij bestaande structuren. „Die kunnen jou ook corrigeren zodra je fouten maakt. Maar als je alleen dominee wordt om snel geld te maken, doe je dat natuurlijk niet.”

„Deze kerken ontnemen mensen hun laatste cent”, verzucht Claassen. „Het is verwoestend. Maar waar armoede heerst, bloeit het welvaartsevangelie.”

Voor rijke kerken als de NG Kerk blijft de armoede een uitdaging, erkent Claassen eerlijk.„Wij proberen goede projecten op te zetten. En als gereformeerde theologen zeggen we dat woestijnervaringen Bijbels gezien niet slecht zijn. God belooft ons immers nergens voorspoed. Maar vanuit onze bevoorrechte positie klinkt dit natuurlijk bijzonder goedkoop.”

De kerk in cijfers

Het christendom groeit nog altijd in Zuid-Afrika. Van de 55 miljoen inwoners noemt 82 procent zich christen, zeggen de cijfers. Ruim 48 procent sympathiseert met de pinksterbeweging (hoewel men vaak lid blijft van andere kerken). Ongeveer 9 procent behoort tot een van de gereformeerde denominaties; 4,7 procent is presbyteriaan of baptist.

Een forse groep van 40 procent behoort tot de ‘onafhankelijke kerken’. Die laatste groep is vaak een mengvorm van christendom en inheemse godsdiensten. Hier begint de discussie of deze groep tot het christendom moet worden gerekend. Prof. Jaco Beyers, hoogleraar religieuze studies van de Universiteit van Pretoria, zegt van niet. „Ook de Zion Christian Church (ZCC) hoort hierbij (met 5 miljoen leden, EvV). Dat is een syncretistische beweging die ook aan voorouderverering doet. In de statistiek kun je die niet zomaar onder de christenen rekenen.”

SACC-secretaris bisschop Malusi leest in de statistieken dat er „geen daling in de religiositeit” van de Zuid-Afrikaan is. „Ook de andere godsdiensten groeien. Vooral de islam, door de agressieve evangelisatie vanuit Saudi-Arabië.”

De blanke Afrikaanssprekende kerken staan op verlies (NG Kerk, Hervormde Kerk en de Gereformeerde Kerke). Na 1970 verloren die kerken ongeveer een derde tot de helft van de mensen.

Gustav Claassen, secretaris van de NG Kerk, kan weinig met die cijfers, zegt hij. „Vroeger wisten we dat in een blanke woonbuurt ongeveer 30 procent aan de NG Kerk behoorde. Eenderde van hen kwam op zondagochtend naar de kerk. Maar de generatie van de millennials trekt van kerk naar kerk zonder zich te laten overschrijven. De cijfers zijn niet hard meer.”

Een andere oorzaak is de emigratie. Tussen 1995 en 2005 zijn tussen de 2 en 3 miljoen jonge mensen van de blanke Afrikaanssprekende bevolking verdwenen naar Engelssprekende landen als Australië, Nieuw-Zeeland en Groot-Brittannië, aldus Claassen. „Door hun vertrek hebben we nu ook een tekort bij de kinderen en jongeren. De kerk is aan het vergrijzen.”

Beyers: „Als geëmigreerde jonge ouders een kind krijgen, komen velen van hen terug naar Zuid-Afrika om de baby te laten dopen. De opa’s en oma’s zijn immers nog hier. Ondanks de emigratie blijft de doop voor hen een familiegebeuren.”

Niettemin is 10 procent van de NG-gemeenten volgens Claassen te typeren als „groeikerk.” Vooral in de steden komt dit voor. „Maar dit komt natuurlijk vooral door verschuivingen. Er is een sterke trek van het platteland naar de stad begonnen, die de komende jaren nog zal doorzetten. De andere 90 procent van de kerken krimpt.”