Votkinsk ligt diep in de Oeral. Pas sinds 1991 staat het stadje op de Russische landkaart. Buitenlandse toeristen zijn weer welkom.

Door de hervormingen eind jaren tachtig kwam een groep Amerikanen in de stad. Zij kwamen controleren of Sovjet-Unie zich aan de wapenafspraken hield. Ze veroverden de harten van de inwoners van het stadje.

„Daar vertel ik jullie niets over,” zegt Nadjezhda Vitjenko op de vraag hoe het komt dat de Amerikanen zomaar in een gesloten stad konden wonen. De fabrieken in Votkinsk behoren tot de geheimzinnigste locaties in Rusland. Achter de muren van beton en prikkeldraad werken Russische arbeiders aan de raketten die Rusland tot een wereldmacht maakt.

Vitjenko kwam naar Votkinsk omdat haar man in de fabriek ging werken. „Ik moest een stapel documenten ondertekenen waarin ik beloofde geheim te houden wat ik zag.”

En dat is nog altijd zo. Niemand mag de fabriek bezoeken als hij of zij niet in het bezit is van een ”propoesk”: een document met handtekening en stempel waarin de bezoeker geheimhouding belooft. Votkinsk zwijgt over wat er achter de betonnen muren gebeurt.

Tsaristisch

In de straten van Votkinsk is de tsarentijd nog altijd te voelen. Tussen de bakstenen huizen van meer dan honderd jaar oud staat hier en daar zelfs nog een houten huis, miserabel maar mooi. Op het centrale plein prijkt een monument ter ere van de eerste Sovjetleider, Vladimir Lenin. Hij kijkt met verheven blik over de fabrieksgebouwen uit.

De fabriek werd in 1759 aangelegd langs het riviertje de Votka. Achter de stuwdam ontstond een prachtig meer, hetzelfde stuwmeer waarover honderd jaar later de Russische componist Tsjaikovski zijn Zwanenmeer schreef. De Sovjets smeedden de scheepswerf voor stoomboten om tot wapenfabriek, die ze heropenden in 1925.

De communisten maakten Votkinsk tot een van de belangrijkste industriesteden van de Sovjet-Unie. Van hieruit werd het Rode Leger in de Tweede Wereldoorlog voorzien van wapens, en hier werden de kernraketten gemaakt ten tijde van de Cubacrisis. Votkinsk was dusdanig belangrijk dat de stad werd gesloten voor buitenlanders. Officieel bestond Votkinsk niet meer.

Controle

Het was Gorbatsjov die eind jaren tachtig een eind maakte aan het werk in de fabriek. De leider van de Sovjet-Unie tekende in 1987 het INF-verdrag met de Amerikaanse president Reagan dat een einde zou maken aan de productie van nucleaire raketten. Dat bracht een schok teweeg in Votkinsk. De economie draaide daar immers grotendeels op wapens.

Een groep Amerikanen reisde af naar de tot dan toe gesloten stad om te controleren of de Sovjets zich aan hun afspraken hielden. In ruil daarvoor mochten de Sovjets naar de Amerikaanse fabrieken van Magna, in de staat Utah. De controleurs mochten alle uitvoer inspecteren op verboden wapens.

Scott Ritter, later bekend als VN-inspecteur in Irak, was een van hen. De inwoners van Votkinsk zullen raar hebben opgekeken, schreef Scott Ritter later. Hij werkte er twee jaar lang. „Het voelde werkelijk alsof we in de achtertuin van het „rijk van het kwaad” woonden. Er was speciaal voor ons een flat gebouwd waar wij redelijk gemeubileerde appartementen kregen. We aten in een lokaal café dat de Sovjets hadden opgedragen ons drie goede maaltijden per dag te leveren. Het verdrag stond de inspecteurs toe om binnen een radius van 50 kilometer sociale en recreatieve activiteiten bij te wonen.”

Ritter noemt Votkinsk was „een gesloten stad.” „Voor veel inwoners waren de Amerikanen de eerste niet-Russen die ze hadden gezien sinds het vertrek van de Duitse krijgsgevangenen die het stadscentrum hielpen bouwen.” Maar dat was in de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog. De Amerikanen pasten algauw in het straatbeeld van Votkinsk. Ze waren te zien bij het pittoreske meer, struinden de winkeltjes af en maakten gebruik van de culturele voorzieningen, waaronder het museum van de componist Tsjaikovski.

Niet alle Russen waren echter blij met de komst van de Amerikanen. „Wat een verrader, die Misja Gorbatsjov”, moppert Pjotr Aboechov: „Wie laat nou Amerikanen kijken in de fabrieken waar je je grootste staatsgeheim bewaart? Dat doe je toch niet?” Er zijn heel wat Russen in deze regio die nog altijd dat gevoel van wantrouwen hebben tegenover de Amerikaanse regering.

Aboechov is maar al te blij dat Poetin de deur dicht houdt: „Sinds Poetin aan de macht is, zijn er geen inspecties meer. Buitenlanders komen de fabriek niet meer binnen.”

De dooi tussen Amerika en de Sovjet-Unie was bijna belangrijker dan het inspecteren van de fabriek, merkte Ritter op: „Na een aantal maanden samenwerking begonnen beide kanten elkaar te niet langer te zien als vijanden maar als medemensen. Dat was zeker zo in Votkinsk, waar de inspecteurs tussen de Sovjetbevolking leefde en samenwerkten met hun Russische tegenhangers.”

Wapenwedloop

Anno 2018 lijkt er weinig meer over van het INF-verdrag. Zowel Rusland als Amerika maakt aanstalten voor een wapenwedloop. Onlangs toonde het Kremlin verschillende video’s van Russische nucleaire kruisraketten die overal ter wereld kunnen neerkomen, in reactie op de ideeën van de VS om een raketschild neer te zetten in Europa.

Sinds Poetin aan de macht is, heeft geen van de Amerikaanse presidenten meer veel voor elkaar gekregen op dat gebied. Trump is tot nog toe te terughoudend om in de relatie Rusland-Amerika veel te veranderen, vindt Ritter. Poetin houdt de deur stevig dicht. De Votkinskfabriek is net als vroeger weer in mist gehuld. Wat er precies wordt geproduceerd, weten alleen de hoge ambtenaren.

Inspecties zoals die eind jaren 80 komen er nauwelijks meer voor. Ritter waarschuwt dat de uitvoering van het INF-verdrag in gevaar komt als er geen inspecties meer zijn. Beide partijen beschuldigen elkaar van het overtreden van het verdrag en geen van beide voelt meer de verplichting om zich er aan te houden.

Welvaart in Votkinsk

Het filiaal van de Amerikaanse fastfoodketen KFC in Votkinsk laat zien dat de welvaart er is gestegen. In de jaren 90 was dat wel anders. De fabriek raakte in verval omdat de defensie-industrie niet langer draaide. De fabriek was tot aan het eind van de Sovjet-Unie verantwoordelijkheid voor het sociaaleconomische leven in de hele stad: het treinstation, huizen, verenigingsgebouwen waren allemaal eigendom van de fabriek.

Toen in de jaren 90 de centraal geleide planeconomie werd ingeruild voor het kapitalisme, en door bezuinigingen in de defensiesector veel mensen werkloos raakten, gingen veel van deze maatschappelijke voorzieningen dicht. Veel mensen trokken weg, op zoek naar werk.

Vandaag de dag werkt meer dan 10 procent van de inwoners weer in de wapenfabriek: 10.000 mensen. Daarnaast is er in Votkinsk nog andere industrie, zoals vleesverwerking en drank-, brood en steenfabrieken. Het gemiddelde inkomen in Votkinsk ligt rond de 350 euro per maand. Dat is erg veel vergeleken met de 50 euro in de crisisjaren.

Wat hebben Lenin en de kerk met elkaar te maken?

Op het plein voor de orthodoxe kerk uit 1839 staat een enorm standbeeld van Lenin. Daaromheen staan kraampjes met vrouwtjes die orthodoxe attributen verkopen. Ze ergeren zich niet aan het beeld van de voormalige communistische leider. De atheïstische Lenin, die de kerk vervolgde, staat dus nu pontificaal voor de ingang van de kathedraal.

De kerk werd in het begin van het Sovjettijdperk net als vele andere omgebouwd tot ”huis van cultuur”. De Sovjets sloopten de klokkentoren en doopten het gebouw om tot ”Cultuurhuis van Lenin”. Het standbeeld benadrukte dat.

Inmiddels is de orthodoxe kerk weer hersteld in haar vroegere staat: de klokkentoren is teruggeplaatst en er worden weer kerkdiensten gehouden. Maar het beeld is blijven staan. Voor veel Russen is Lenin nog steeds iemand van de glorieuze tijd van de Sovjet-Unie.