We eten rijst. Maar welke rijst bedoelen we eigenlijk? Witte, gele, zwarte, zilvervlies of toch basmati, risotto of pandan? Het aanbod aan rijstsoorten is groot. Maar als je het spoor terug volgt, kom je uit bij één ras: de Oryza sativa, de oudste van de grote gecultiveerde rijstfamilie zoals wij die kennen.

Voor meer dan de helft van de wereldbevolking is rijst het belangrijkste basisvoedsel. Indonesiërs zijn de grootste rijsteters, met 139 kilo per persoon per jaar. Daar steken Nederlanders met jaarlijks 4,5 kilo per persoon schril bij af. Het Europese gemiddelde ligt op 5,5 kilo.

Nu zo’n beetje iedereen op de wereld rijst eet, staan rijstboeren en wetenschappers voor nieuwe uitdagingen. De hoeveelheden die we nuttigen, zijn enorm en zullen met een groeiende wereldbevolking alleen maar toenemen. Volgens het Food and Agricultural Policy Research Institute (Fapri) is er tot 2035 jaarlijks zo’n 100 miljard kilo meer rijst nodig dan nu wordt geproduceerd.

Waterverspilling

Een ander urgent dilemma is de waterverspilling. Die móét verminderen omdat het grondwaterpeil daalt. Er dreigt een tekort aan zoet water.

Wij weten niet anders dan dat rijst op sawa’s groeit. Maar van oorsprong gedijt de rijstplant helemaal niet in water. Het is enkel aan menselijk ingrijpen te danken dat de plant in water groeit. Op die manier had de rijstboer geen last van onkruid en erosie van zijn rijstakkers. En, ook handig, je kunt tussen de rijstplanten vissen kweken, die bovendien ook nog eens de voor de rijstplanten schadelijke insecten eten.

Veredeling

Rijst heeft om te groeien tot wel 5000 liter water per kilo nodig. Studenten van universiteiten in Nederland (Wageningen), India, China en de Filipijnen hebben onderzocht hoe het watergebruik voor de rijstteelt te verminderen valt.

Onderzoeksleider dr. Gerard van der Linden van Wageningen University: „Onze belangrijkste vraag was hoe je met minder water dezelfde opbrengst kunt krijgen. Nu leveren rassen die in water groeien de hoogste opbrengst. Wij hebben aangetoond dat rassen waarvan de wortels breder zijn en dieper in de grond groeien, het beter doen dan andere soorten. Daarnaast lieten we zien dat micro-organismen in de bodem in combinatie met de juiste rassen van invloed zijn op het watergebruik. Met onze bevindingen gaan veredelaars aan de slag. Het waterverbruik moet naar mijn inschatting met minimaal 2000 liter per kilo rijst kunnen worden teruggebracht.”

Wetenschappelijke naam: Oryza sativa

Oorsprong: Chinese wetenschappers hebben onlangs ontdekt dat rijst hoogstwaarschijnlijk 10.000 jaar geleden voor het eerst werd verbouwd op aangelegde akkers. Dat gebeurde in de Chinese provincie Zhejiang, rond de monding van de Jangtse aan de Oost-Chinese Zee. Volgens het wetenschappelijk tijdschrift PNAS zijn onderzoekers op sporen gestuit van verbouwde rijst in de archeologische vindplaats Shangshan.

De rijst op onze borden stamt hiervan af, al lijkt die in vrijwel niets meer op de oerversie, zegt professor Richard Visser, hoogleraar en hoofd plantenveredeling aan Wageningen University. „Rijst is steeds meer door mensen aangepast. Zo is het aantal aren per plant gestegen. Door het telen van kortstro-rassen is de zekerheid van oogsten groter geworden: kortere planten hebben minder last van regen en wind.” De Chinezen gebruikten voor het cultiveren van rijst de grassoort Oryza rufipogon, die nog steeds in de natuur voorkomt.

Verspreiding: Rijst verspreidde zich vanuit China over de wereld. Duizend jaar voor Christus aten inwoners van India en Sri Lanka al voornamelijk rijst. Zevenhonderd jaar later was Europa aan de beurt. Het is volgens de meeste historici vrijwel zeker dat Alexander de Grote na een expeditie in 324 voor Chr. rijst vanuit India meenam naar Griekenland. Daarvandaan verspreidde het gewas zich over Zuid-Europa en Noord-Afrika.

Europese kolonisten introduceerden de rijst in Amerika (slaven namen Afrikaanse rijst mee naar Noord-Amerika, maar die soort kreeg nooit een groot marktaandeel). De wereldwijde verspreiding van rijst leverde talloze nieuwe (kruis)varianten op, zoals de Indiase basmatirijst en de Italiaanse risotto, die sinds de negentiende eeuw op de Povlakte wordt verbouwd.

Producenten: Van de belangrijkste rijstproducerende landen staat volgens de Voedsel- en Landbouworganisatie (FAO) van de Verenigde Naties China bovenaan. Hier wordt zo’n 35 procent van alle rijst geproduceerd op in totaal 30 miljoen hectare (zo groot als Italië). De opbrengst: 196 miljard kilo. Op de tweede plaats staat India. Vijftig miljoen huishoudens zijn er financieel afhankelijk van de rijstteelt, die 150 miljard kilo rijst per jaar oplevert. Nummer 3 is Indonesië. Dit land produceert 64 miljard kilo op rijstvelden die samen net zo groot zijn als Griekenland.

Superfood

Bij het verwerken van rijst wordt het kaf (dat om de vliesjes zit) doorgaans weggegooid, maar hiermee gaat een gezonde voedingsbron verloren, concludeerden Amerikaanse wetenschappers van de Colorado State University in de Verenigde Staten recent. Ze publiceerden de resultaten van hun studie in het vakblad Rice. Rijstschilletjes blijken bomvol te zitten met proteïnen, vetten, mineralen en vitaminen. Achtentwintig gram kaf is al goed voor de helft van de dagelijkse behoefte aan belangrijke vitamines, zoals B1, B3 en B6. In totaal kunnen de schilletjes een enorme bijdrage leveren aan de wereldwijde strijd tegen ondervoeding, omdat ze meer dan 400 voedingsstoffen leveren. Echt superfood dus.

Rijstschilletjes zijn overigens ook ideaal voor andere doeleinden, van isolatiemateriaal en biobrandstof tot bodemverluchter.

Chinese Muur

Het klinkt als een grap maar toch is het, door Chinese onderzoekers, officieel wetenschappelijk vastgesteld: de Chinese Muur staat na 600 jaar nog steeds zo stevig dankzij plakrijst. De bouwers uit de Ming-dynastie mengden kalk door de rijst en smeerden de pasta als cement tussen de stenen, zo valt over het onderzoek te lezen in het tijdschrift van de American Chemical Society. Door het kleefstofje (amylopectine) in de rijst werd het voegsel compacter en stond de muur steviger. De keizers gebruikten de (aardbevingsbestendige) rijstpap ook bij de bouw van andere monumenten, zoals pagodes en tombes.