Van de Spaanse griep is gezegd dat die het einde van de Eerste Wereldoorlog bespoedigde: grote aantallen soldaten waren ziek, de veldhospitalen lagen vol, de verzorging was soms erbarmelijk. Het aantal zieken wordt ruwweg op een half miljard geschat, van wie 50 à 100 miljoen overleden. Ter vergelijking: de Eerste en de Tweede Wereldoorlog kostten respectievelijk 17 en 60 miljoen mensen het leven.

Longontsteking

De patiënten kregen hoge koorts. Andere symptomen waren hoofdpijn, spierpijn, keelpijn, duizeligheid, misselijkheid, neusbloedingen en grote vermoeidheid. Bij velen kwam er longontsteking bij, soms na dagen, soms echter al snel. En dat in een tijd waarin de bevolking in een aantal landen als gevolg van de oorlog een verminderde weerstand had. Antibiotica waren er nog niet.

Patiënten bloedden uit hun neus en oren en hoestten een bloederig slijm op. „Twee uur na opname hebben ze al roodbruine vlekken op hun jukbeenderen en een paar uur later zie je al hoe de blauwzucht zich vanaf de oren over het hele gezicht verspreidt”, schreef een arts. „De dood laat dan nog slechts een paar uur op zich wachten en die tijd wordt gevuld met een gevecht om een paar happen lucht totdat ze stikken. Vreselijk is het.”

De medische wetenschap stond voor een raadsel. Internationaal werden gegevens uitgewisseld, maar een geneesmiddel was er niet. Enkele keren leek de epidemie opeens voorbij, om weken of maanden later weer nieuwe slachtoffers te eisen.

Varken of vogel

Wetenschappers hebben tientallen jaren onderzoek naar de oorzaak van de ramp gedaan. In 1933 slaagden drie Engelse virologen erin het virus dat de influenza veroorzaakte te isoleren. Amerikaanse onderzoekers spraken in oktober 2005 over een vogelvirus.

Volgens een hypothese uit 2014 ligt de oorsprong in een H1-type virus dat al tien tot vijftien jaar bij de mens rondspookte tot het kort voor 1918 stukjes genetisch materiaal van een vogelgriepvirus wist in te bouwen. Pas toen kon het vernietigend om zich heen slaan. Dat nogal wat 18- tot 29-jarigen omkwamen, zou komen doordat hun immuunsysteem in hun jeugd alleen aan de Russische griep –virus H3N8– was blootgesteld en geen raad wist met het H1N1-virus van de Spaanse griep.

Er is ook gedacht aan een gemuteerd varkensvirus, overgebracht door Chinezen die in Frankrijk werden ingezet bij de aanleg van loopgraven. Daardoor kwam het in het Britse legerkamp in het Franse Etaples al in de winter van 1916-1917 tot een eerste uitbraak.

Anderen wezen op Amerika als bron. De stad Boston is als plaats van herkomst genoemd. De staat Kansas echter ook, want daar stuurde een plattelandsarts een waarschuwing naar de nationale gezondheidsorganisatie vanwege de bijzondere griepgevallen die hij waarnam. Mannen uit die streek kwamen in legerkamp Funston terecht en daar brak de ziekte op 4 maart uit.

Zieke soldaten

Intussen gingen tienduizenden militairen naar Europa. Velen werden ziek aan boord van de stampvolle schepen. Via de troepentransporten zou het virus in april in Frankrijk aan land gekomen zijn. De geallieerde militairen hadden er te kampen met ”Germans and germs”, Duitsers en bacillen.

Toen de vreemde ziekte uitbrak, ging het gerucht dat het een nieuw chemisch wapen van de Duitsers was in de strijd tegen de geallieerden. De ziekte verspreidde zich echter snel onder legereenheden van alle nationaliteiten, aan beide zijden van het front. De Duitsers spraken over Vlaamse koorts. In hun erbarmelijke leefomstandigheden, dicht opeengepakt, uitgeput en soms slecht gevoed, vormden de soldaten een gemakkelijke prooi voor de ziekte.

Spaanse regering

De epidemie vertraagde de oorlogshandelingen, omdat zieke soldaten niet tijdig vervangen konden worden. Dat halve legereenheden te bed lagen, stond echter niet in de kranten: de censuur was zwaar en er mocht niets gepubliceerd worden wat ook maar enigszins de moraal zou kunnen verzwakken. Alleen in Spanje, dat neutraal was, besteedde de pers er veel aandacht aan. Daar meldde de pers dat de koning, de premier en een aantal ministers door een geheimzinnige ziekte waren geveld en dat de ziekte zich snel verspreidde.

Het Zwitserse ministerie van Gezondheid was de eerste die sprak over ”Spanische Krankheit”. Tot schrik van de Spanjaarden begon nu iedereen te spreken over de Spaanse griep, hoewel ze zelf meenden dat de ziekte vanuit Frankrijk hun land was binnengekomen.

In die meimaand werden ook Portugal en Griekenland aangetast. In Nederland trokken de berichten uit Spanje eind mei nog nauwelijks de aandacht, overschaduwd als ze werden door vette krantenkoppen over de gevechten aan het front en door bezorgdheid over de schaarste in eigen land.

Het halve leger plat

In juni 1918 waren in Amerika alle openbare gebouwen, ook de kerken, gesloten om verspreiding van de ziekte te voorkomen. New York werd dankzij strikte maatregelen relatief licht getroffen. In de stad Philadelphia waren in oktober echter 11.000 mensen aan de Spaanse griep overleden; in het gemeentelijk lijkenhuis werden de lichamen soms drie- of vierhoog opgestapeld. Een dorp in Alaska telde 76 sterfgevallen op 82 inwoners. De gemiddelde levensverwachting in Amerika daalde met twaalf jaar.

Eind juni kwamen Engeland en Zwitserland aan de beurt. In Engeland werden militairen ingeschakeld om doodskisten te maken. Angstige Londenaren overvielen apotheken om medicijnen te bemachtigen.

In juli gaf het Zwitserse leger schoorvoetend toe dat 50 procent van de manschappen was uitgeschakeld. In Duitsland, Denemarken en Noorwegen brak de ziekte die maand uit, gevolgd door Nederland en Zweden. De productie van bedrijven ging omlaag doordat personeel uitviel, en in het openbaar vervoer moest het aantal ritten worden verlaagd.

In het Zuid-Afrikaanse Kaapstad kampte men met gebrek aan lijkkisten en werden de lichamen in dekens gehuld en begraven in massagraven. Ook in West-Afrika, Brits-Indië en Centraal-China woedde de pandemie. De meeste slachtoffers vielen niet in Europa, maar in Azië. Alleen een aantal eilanden bleef ervoor bewaard; en Australië ook goeddeels.

De meeste zieken genazen overigens. Onder hen waren bekende namen als Franklin Delano Roosevelt, Mustafa Kemal Atatürk en Mahatma Gandhi. In de nog jonge Sovjet-Unie stierf Jakov Sverdlov, vertrouweling van Lenin, en wellicht baande dat de weg voor de opkomst van Stalin, de dictator die zijn onderdanen vele gruwelen aandeed.

Bij vlagen

In Nederland is de griep in juli 1918 via Elten en Emmerich het land binnengekomen. Hij bereikte een hoogtepunt, zakte af en kwam tweemaal in alle hevigheid terug. Kranten en kerkbladen bevatten lange rijen overlijdensadvertenties. In Rotterdam waren 120 van de 140 openbare scholen gesloten.

De ene streek werd zwaarder getroffen dan de andere. De situatie was het ergst in Amsterdam en het noordoosten van het land. Een jongen uit Hollandscheveld herinnerde zich: „Het gebeurde wel dat er vier rouwstoeten door het kanaal voeren. En de buren en de familieleden zaten allemaal op die doodskisten. Met een witte zakdoek in de handen. Van verdriet.” In een paar weken tijd stierven negentig inwoners van het Drentse dorpje.

Terwijl Amsterdam normaliter twintig tot dertig sterfgevallen per dag had, waren het er nu soms meer dan honderd. In de dichtbevolkte volksbuurten greep de ziekte om zich heen. Bij de telegraafdienst in de hoofdstad was een kwart van het personeel ziek, bij de trammaatschappij meer dan 10 procent, en de politie telde zo’n 200 patiënten. Zieken werden per fiets of taxi vervoerd omdat er te weinig ambulances waren.

Naargeestige stemming

„De sterkste mannen stierven het eerst”, schreef een historicus. Geen leeftijdsgroep bleef echter gespaard. Ook veel verpleegkundigen overleden.

„De Spaansche griep verspreidde evenveel vrees als vroeger de pest of de pokken”, schreef dr. Ph. H. Ritter jr., hoofdredacteur van het Utrechtsch Dagblad. „De doodsangst, waarin men verkeerde, voor de plotseling zich openbarende ziekte, die den patiënt in een krampachtige worsteling met den steeds overwinnende dood een bijna zeker einde deed tegemoet gaan, stemde tot een sombere neerslachtigheid en tot een naargeestige stemming.”

De Centrale Gezondheidsraad kwam met adviezen: „Neem toch vooral het stof in Uw vertrekken niet droog op.” „Zet dag en nacht de vensters open, zoodat steeds versche lucht aanwezig zij.” Veel meer wist de overheid ook niet te bedenken. Kwakzalvers maakten van de paniekstemming gebruik om hun middeltjes aan de man te brengen.

Ziek naar de zege

De invloed van de Spaanse griep is lang onderbelicht geweest. Toen het laatste Duitse offensief in juli na een paar dagen vastliep, noemde generaal Ludendorff de griep als een van de oorzaken van deze mislukking. Prompt zetten de geallieerden een tegenoffensief in. Dat was het begin van het eind van de Eerste Wereldoorlog.

Eind september werd de epidemie in de Verenigde Staten zo erg dat de overheid ervan afzag 142.000 nieuwe manschappen op te roepen, hoewel ze dringend nodig waren aan het Europese oorlogsfront.

De medische autoriteiten wilden ook de troepentransporten naar Frankrijk stopzetten totdat de pandemie over was. President Woodrow Wilson luisterde echter naar zijn generaals en stuurde de soldaten toch naar overzee: het einde van de strijd was in zicht en de geallieerden mochten nu niet verslappen.

Strengere eisen

Ze wisten de Duitsers nu inderdaad te verslaan. De ziekte won echter ook terrein. Volgens officiële cijfers zijn meer dan 57.000 Amerikaanse soldaten aan ziekten –hoofdzakelijk griep– overleden. Het totaal door oorlogsgeweld om het leven gekomen Amerikanen bedroeg ruim 50.000. Het merendeel van de soldaten is dus niet in de loopgraven, maar in bed gestorven: de ”germs” waren nog dodelijker dan de ”Germans.” Alleen al in de VS stierven 30.000 militairen tijdens hun opleiding.

President Wilson –toch al niet sterk– werd zelf ook ziek. Dat gebeurde tijdens de vredesonderhandelingen in Versailles. Historici stellen dat door Wilsons afwezigheid tijdens een aantal besprekingen de eisen aan het verslagen Duitsland strenger werden. De onvrede die daardoor onder de Duitsers ontstond, was een voedingsbodem waarvan Hitler later gretig gebruikmaakte.

Dit is het eerste deel van een tweeluik over de Spaanse griep. Woensdag deel 2.