Hoe een vorige top tussen Amerika en zijn rivaal vrede bracht

„Ronnie, jouw aanpak van de Russen is belachelijk. Realiseer je welke risico’s je loopt.” Dat zei Nancy Reagan najaar 1983 tegen haar man, president Ronald Reagan, toen de verhoudingen tussen Amerika en Rusland op een absoluut dieptepunt waren gekomen. Achteraf gezien was dat het keerpunt waardoor er uiteindelijk een topontmoeting kwam waarop enig succes werd geboekt. Maar Nancy had vooraf nog veel bij te sturen.

Donald Trump is alleen afgereisd naar Singapore. Zijn vrouw Melania bleef thuis. Verschillende berichten stellen dat zij zich na een zware operatie zo’n lange, intensieve reis niet kan veroorloven. Maar daarnaast weet iedereen dat de vrouw van Trump zich nauwelijks bemoeit met het politieke bedrijf van haar man. De geschiedenis leert echter dat de first lady meer dan eens een belangrijke bijdrage heeft geleverd in de ontspanning van de vastgelopen relatie van Amerika met andere landen.

Toen Richard Nixon in 1972 zijn historische reis naar China maakte, moest hij van de Chinese leiders zijn vrouw Pat meebrengen. Alleen dan was de president welkom bij leider Mao Zedong. Tijdens de reis wist Pat de Chinezen met haar humor te winnen.

Net als Trump ten opzichte van de Noord-Koreanen vond ook Reagan bij zijn aantreden in 1981 dat Amerika tegenover de Russen te soft was. Vrijwel onmiddellijk na zijn aantreden sloeg hij een andere toon aan. Tot afgrijzen van zijn minister van Buitenlandse Zaken zei hij tijdens zijn eerste persconferentie dat in de Sovjet-Unie „liegen en bedriegen normaal is.”

Vrijwel direct daarna ontnam hij ook de Russische ambassadeur in Washington, Dobrynin, het privilege dat hij als enige ambassadeur gratis zijn dienstwagen mocht parkeren in de garage van het ministerie van Buitenlandse Zaken, een banaal maar veelzeggend besluit. Twee jaar later, in 1983, noemde hij tijdens een congres van evangelicals in Florida Rusland het „rijk van het kwaad.” Deze felle woorden deden niet onder voor de typeringen die Trump de achterliggende maanden van het land van Kim Jong-un gaf.

Star Wars

Toch was Reagan er niet op uit om een confrontatie met de Russen uit te lokken. Integendeel, tegenover zijn medewerkers zei hij te geloven dat God hem president had laten worden om het gevaar van een kernoorlog te reduceren. Daarom schreef hij brieven aan de Russische leiders met het voorstel elkaar te ontmoeten. Omdat die werden afgewezen, besloot hij voorjaar 1983 om het plan voor een raketschild te lanceren. Wanneer de Russen raketten richting de VS afschoten, zouden die al in de lucht onschadelijke gemaakt kunnen worden. Dit programma, bekend geworden onder de naam Star Wars, boezemde de Sovjets echt angst in. De Amerikanen zouden nu een kernoorlog kunnen winnen. De Russische leider Andropov waarschuwde wereldwijd de KGB, de Russische geheime dienst, dat de Amerikanen uit waren op een internationaal conflict.

Daarop greep Nancy in. Ze zei haar man dat hij in „dolle drift” aanstuurde op een escalatie. Zij initieerde dat hij een toespraak met een verzoenende toonzetting zou houden. Volgens haar astrologen kon hij die het beste uitspreken op 16 januari 1984. Dat gebeurde. Reagan vroeg daarin de Russen om constructief overleg. Maar dat werd door Moskou afgewezen.

Toch veranderde er later dat jaar iets. In februari 1984 overleed Andropov. Hij werd opgevolgd door de fysiek zwakke Tsjernenko. Nancy adviseerde haar man de Russische minister Gromyko uit te nodigen en met hem op het Witte Huis te dineren. Dat lukte. De minister kwam en had een genoeglijk etentje met Reagan en zijn vrouw. Tijdens de maaltijd vroeg Gromyko aan Nancy of zij maar heel vaak het woord ”vrede” in het oor van haar man wilde fluisteren. Nancy: „Dat doe ik geregeld, maar ik fluister het nu ook u in het oor.”

Doordat Tsjernenko in maart 1985 overleed, kreeg Reagan te maken met de nieuwe Sovjetleider Michail Gorbatsjov. Al spoedig werd duidelijk dat hij een andere koers ten opzichte van Amerika voorstond. Nancy raadde haar man aan daar gebruik van te maken, maar ook om vooral niet direct te toegeeflijk te zijn. Samen met Ronald reisde ze in november 1985 naar Genève om de Russische leider te ontmoeten. De adviseurs van Reagan hielden hun hart vast. Net zoals Trump was Reagan niet de man om zich grondig voor te bereiden. Briefings vond hij vervelend. „Ik ben president en ik regeer vooral op mijn gevoel,” zei hij na afloop van een sessie. Nancy deelde dat. „Het gaat nu niet om de inhoud. Die komt later wel. Nu is de sfeer vooral belangrijk. Je moet het ijs zien te breken”, zei ze tegen haar man. Toen ze merkte dat hij gespannen was, besloot ze een laatste briefing af te zeggen en in plaats daarvan een massage te regelen. Tijdens die behandeling viel Reagan in slaap. „Dat is prima,” zei ze. „Hij is nu ontspannen en dan is hij goed voorbereid.”

De topontmoeting bracht geen concrete resultaten. Gorbatsjov liet duidelijk merken dat voor de Russen de ontwikkeling van Star Wars de grootste blokkade was om tot een akkoord over reductie van kernwapens te komen. Desondanks was het echtpaar Reagan tevreden. Het ijs was gebroken en de afspraak gemaakt om elkaar elk jaar te ontmoeten.

Min of meer onverwacht vroeg Gorbatsjov in oktober 1986 om met elkaar aan tafel te gaan. Besloten werd tot een ontmoeting in Reykjavik. De tijd voor voorbereiding was kort, hetgeen Reagans adviseurs zorgen baarde. Ook werd afgesproken dat, anders dan in Genève, de vrouwen niet zouden meekomen. Nancy vond dat op zichzelf geen probleem want met Gorbatsjovs vrouw Raisa had ze niks. Wel maakte ze zich zorgen of Ronald zijn rug recht zou houden. „Geen nachtelijke vergaderingen, want dan ben je moe en geef je te snel toe”, zei ze voordat Ronald vertrok. „Houd je rug recht.”

Dat deed Reagan. Gorbatsjov maakte duidelijk bereid te zijn tot een wapenovereenkomst mits de Amerikanen de ontwikkeling van het Star Wars-programma ten minste een jaar zouden opschorten. Dat was voor Reagan onaanvaardbaar. Toen de Sovjetleider op zondagmiddag voorstelde om nog een paar uur te praten, wees Ronald dat af. Hij had Nancy beloofd dat hij ’s zondagsavonds thuis zou eten. Dat gebeurde ook. Er ontstond een patstelling.

Binnenlandse problemen vroegen nadien de aandacht van Reagan. In de media doken berichten op dat de VS wapens hadden geleverd aan de contrarevolutionairen in Nicaragua. De vraag was of de president dit had goedgekeurd. Als dat zo zou zijn, dan had hij een enorm probleem. Er werd al gespeculeerd over een afzettingsprocedure.

Opnieuw was het Nancy Reagan die wees op een uitweg door de publieke aandacht af te leiden. „Doe iets waardoor duidelijk wordt dat je de Koude Oorlog wilt beëindigen. Dan zal het volk vooral daarover praten.” Daarop besloot Reagan in juni 1987 naar Berlijn te reizen, alwaar hij in een toespraak bij de Berlijnse Muur een oproep deed aan Gorbatsjov om de Muur af te breken. Nancy had hem dit idee aan de hand gedaan. Reagans adviseurs vonden het onverstandig. Ronald: „Ik ben de president, jullie zijn slechts adviseurs.”

Omhelzing

Eind 1987 kwam Gorbatsjov naar Washington. Daar vertelde hij eerlijk aan Reagan wat de achtergrond was van het Russische aandringen op stopzetting van Star Wars. „Als wij een antwoord moeten ontwikkelen, zuigen we onze economie leeg.” Opnieuw was het Nancy die haar man adviseerde juist nu voet bij stuk te houden en geen medelijden te tonen. „Maar wees wel vriendelijk. Tutoyeer elkaar”, was haar advies.

Er kwam toenadering. De beide presidenten tekenden in Washington een overeenkomst waardoor de raketten voor de middellange afstand uit Europa werden verwijderd. Desondanks hield Reagan zijn Star Wars-programma als drukmiddel overeind.

In mei van het volgend jaar reisde Reagan naar Moskou om „zijn vriend” Gorbatsjov te ontmoeten. Volgens de Amerikaanse historicus Michael Beschloss lag een finaal akkoord toen binnen handbereik. Waarom het mislukte? Gorbatsjov raakte even van de kook. Nancy Reagan had haar man geadviseerd om Gorbatsjov met een omhelzing te begroeten. Dat advies volgde de president op. Zijn Sovjetcollega stond hem in de deuropening op te wachten en Reagan omarmde hem. Het was goed bedoeld. Maar, wat de Reagans niet wisten: binnen de Russische cultuur is het omhelzen van iemand die in de deuropening staat een signaal dat je het contact wilt verbreken. De handtekening onder het echt ontwapeningsverdrag kwam pas onder Reagans opvolger George H. Bush. „Maar de strakke lijn van Reagan was wel nodig om zo ver te komen”, oordelen Amerikaanse historici.

Hoe een vorige top tussen Amerika en zijn rivaal vrede bracht

Buitenland

RD.nl in uw mailbox?