Dat staat te lezen in het februarinummer van The Burlington Magazine, dat is gewijd aan kunst uit de Nederlanden. Het tijdschrift werd op 8 maart op de besloten dag van de kunstbeurs Tefaf in Maastricht gepresenteerd.

De jaarlijkse Tefaf (dit jaar van 9 tot 18 maart) is al even jaarlijks aanleiding om nieuwe ontdekkingen in de kunst te presenteren. Onbekende schilderijen komen vaak juist in februari, maart boven water en toeschrijvingen van beroemde werken komen precies dan aan het licht. Het zal allemaal wel toeval zijn. Daarbij komen echte ontdekkingen in de kunst zelden uit de lucht vallen. Of het moet eens een kunstwerk zijn dat onder een bed vandaan komt. Dan is het zelfs dubbel oppassen geblazen; vals en echt kunnen soms erg veel op elkaar lijken.

Heilige Hippolytus

Prof. Jos Koldeweij, onderzoeksleider van het Bosch Research and Conservation Project (BRCP), had al veel langer zijn vermoedens met betrekking tot Bosch’ ”Laatste oordeel”. In de catalogus van de grote Boschtentoonstelling ”Visioenen van een genie” in 2016 schreef hij al over opdrachten aan Jheronimus Bosch door het Bourgondische hof van hertog Filips de Schone. „Een financieel topambtenaar uit zijn gevolg, de uit Bourgondië afkomstige Hippolyte de Berthoz, had (…) vermoedelijk de nu nog in Wenen bewaarde Laatste Oordeelstriptiek door Bosch en diens werkplaats laten schilderen.” Het eigenlijke nieuws is dus: We hadden het allang gedacht, maar nu is het zeker.

Koldeweij noemt het ”Laatste oordeel” „een heel beladen en belangrijk kunstwerk waarvan de herkomst eeuwenlang in nevelen gehuld is geweest. Lang werd gedacht dat Filips de Schone, de laatste hertog van Bourgondië, zelf de opdrachtgever was. Dat kunnen we nu uitsluiten. Het was De Berthoz, een hoveling uit zijn directe omgeving.” Bewijsstuk vormt met name een overgeschilderd familiewapen van De Berthoz dat met speciale camera’s zichtbaar is gemaakt.

In 2010 leefden er al plannen om het ”Laatste oordeel” in Wenen nader te onderzoeken. Het kwam er niet van. Koldeweij: „Het balletje ging echter opnieuw rollen toen ik ontdekte dat de heilige op de buitenzijde van een van de luiken niet de heilige Bavo was, zoals eerder gedacht, maar Hippolytus, een betrekkelijk onbekende heilige, die net als Bavo wordt uitgebeeld als een rijke jongeling met een valk als attribuut.”

Hippolytus werd onder andere vereerd in Poligny, de geboortegrond van Hippolyte de Berthoz. „Deze De Berthoz heeft enkele belangrijke kunstopdrachten gegeven waarop zijn naamheilige in combinatie met het wapenschild van De Berthoz prijkt. De vraag lag toen voor de hand of De Berthoz ook voor dit grote drieluik de opdracht gaf.” Deze veronderstelling werd niet onderbouwd door enig archiefmateriaal; het bleef dus een hypothese.

Terug naar de bron

De onderzoekers moesten toch terug naar de bron: het drieluik in Wenen. Dat lukte en in de zomer van 2017 trokken de Nederlandse onderzoekers met zeer gespecialiseerde apparatuur naar de Oostenrijkse hoofdstad. In twee weken tijd werd het schilderij minutieus gedocumenteerd. Duidelijk werd dat er onder de huidige verflaag van een leeg wapenschild onder Sint-Hippolytus sporen van een oudere verflaag schuilgingen; resten van een rood pigment en van bladgoud. Het zijn kleuren die voorkomen in het wapenschild van Hippolyte de Berthoz.

Om honderd procent zekerheid te krijgen werd een team natuurwetenschappers van de universiteit van Antwerpen aan het werk gezet. Deze onderzoekers legden kenmerken van het werk vast met behulp van zogenoemde macro-röntgenfluorescentie. Met deze techniek kan heel precies worden vastgesteld welke chemische elementen zich waar in het drieluik bevinden. De resultaten van dat onderzoek bezorgden de kunsthistorici het onomstotelijke bewijs dat het wapen van Hippolyte de Berthoz oorspronkelijk inderdaad heeft geprijkt op het schild onder de voeten van de heilige Hippolytus.