President Poetin laat zich geen adviezen influisteren door een zakenman, zoals zijn voorganger Boris Jeltsin. De zakenlui die dat in zijn eerste ambtstermijn toch wilden doen of op een andere manier trachtten invloed uit te oefenen op de Russische politiek, zitten nu in de gevangenis of bivakkeren in het buitenland uit angst voor vervolging door de Russische justitie. De Russische staat kan niet beïnvloed, laat staan onder druk gezet worden door het grote geld van een handvol zakenlui, vindt de president.

De oligarchen, zoals de Russische superrijken in hun hoogtijdagen werden genoemd, lijken hun macht in Moskou inderdaad kwijt. In de 87 Russische republieken en regio’s buiten Moskou en Poetins geboortestad Sint Petersburg groeit hun invloed echter alleen maar. „Ze zijn voorzichtiger geworden, maar ze zijn op een bepaald niveau nog steeds betrokken bij de politieke besluitvoering”, zegt politiek analist Sergej Markov. „Daar zijn ze immers afhankelijk van.”

De Russische oligarchie kwam op met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, begin jaren ’90. Een kleine groep veelal jonge mannen verdiende in korte tijd miljoenen dollars en kreeg door schimmige privatiseringen voor een schijntje de meest winstgevende sectoren van de Russische economie in handen. Terwijl hun imperia groeiden, hielden de zakenlui contact met elkaar en met het Kremlin en zorgden ze ervoor dat op politiek gebied in Rusland altijd het goede klimaat heerste om hen in staat te stellen nog meer geld binnen te slepen.

Daar kwam een einde aan toen -mede dankzij hen- in 2000 Vladimir Poetin werd gekozen tot president. In tegenstelling tot wat de oligarchie had gedacht, bleek deze voormalige KGB-officier niet hun marionet te willen worden. Poetin begon zelfs een keihard offensief tegen zijn ’scheppers’, dat de klassieke Russische oligarchie veranderde in een slagveld.

Ruslands rijkste man, ex-directeur van oliegigant Yukos Michail Chodorkovski zit al acht maanden in een van de beruchtste gevangenissen van Moskou en is aangeklaagd wegens belastingontduiking en fraude. De onder meer door de verkoop van Lada’s rijk geworden Boris Berezovski, ooit de ”peetvader van het Kremlin” genoemd, heeft politiek asiel gekregen in Groot-Brittannië, omdat hij naar eigen zeggen in Rusland om politieke redenen vervolgd zou worden. En voormalig mediatycoon Vladimir Goessinski, wiens hele media-imperium op last van het Kremlin werd ontmanteld, slijt zijn dagen in Spanje, omdat hem in eigen land een proces wegens fraude wacht.

Desalniettemin schreef de Wereldbank in een recent rapport dat de belangrijkste sectoren in de Russische economie in handen zijn van het kleine aantal van 23 zakenlui, of van hun financiële imperia. Volgens analisten wenden de zakenlui zich als ze een gunst willen nu tot regionale overheden in plaats van tot het Kremlin. Zo blijven ze groot en invloedrijk, maar vallen ze landelijk niet meer zo op.

De Wereldbank noemt de nieuwe activiteit van de Russische zakenlui „de verovering” van regio’s, een proces waarbij „staatsinstituten en hun beleid ondergeschikt zijn aan commerciële belangen.” Inmiddels zijn zo al zeven Russische regio’s „veroverd” door grote bedrijven, aldus de Wereldbank, die honderd Russische bedrijven onderzocht.

De Centraal-Siberische regio Krasnojarsk, die rijk is aan grondstoffen, wordt bestuurd door Aleksandr Chloponin, ex-directeur van Norilsk Nickel, de grootste nikkeldelver ter wereld. In de Russische media wordt hij „gouverneur-oligarch” genoemd. Een onderzoek van de Russische rekenkamer wees vorige maand uit dat het bestuur van Tsjoekotka, de meest noordoostelijk gelegen regio van Rusland, voor miljoenen aan belastingvoordelen had uitgedeeld aan dochterondernemingen van Sibneft, het olieconcern van Roman Abramovitsj. Abramovitsj is naast eigenaar van de Londense voetbalclub Chelsea ’toevallig’ ook gouverneur van Tsjoekotka.

Tegelijkertijd is echter ook een mentaliteitsverandering waarneembaar in de Russische zakenwereld, aldus burger- en consumentenactivist Aleksandr Aoezan. Zo nam bestuursvoorzitter Kacha Bendoekidze van een van Ruslands grootste machinefabrieken onlangs ontslag om een post in de nieuwe Georgische regering in te nemen. „Ik wil iets goeds doen”, zei hij.

De op twee na rijkste man van Rusland, Viktor Vekselberg, haalde dit voorjaar voor 90 miljoen dollar een collectie Fabergé-eieren, die ooit toebehoorde aan de tsarenfamilie, terug naar Rusland. Opvallend genoeg zette hij de eieren niet thuis neer, maar liet hij ze in de wapenkamer van het Kremlin tentoonstellen.

Volgens Aoezan ging juist Chodorkovski met Yukos voorop in de mentaliteitsverandering in de Russische zakenwereld door te streven naar een transparanter en eerlijker bedrijfsvoering. Chodorkovski dreigt nu echter voor tien jaar achter de tralies te verdwijnen en Yukos gaat waarschijnlijk failliet als de belastingdienst blijft eisen dat het bedrijf op korte termijn met 2,8 miljard euro aan achterstallige belasting over de brug komt. „Yukos en Chodorkovski waren een model aan het worden voor andere oligarchen”, zegt Aoezan. „Nu is het model aan flarden.”