Goudswaard had al heel wat van de wereld gezien toen hij na zijn pensionering in Nijkerkerveen ging wonen. Hij werd in 1942 geboren in Assen, als zoon van een hoofdonderwijzer van een christelijke school. Tijdens een deel van zijn werkzame leven was hij in het Midden-Oosten vertegenwoordiger voor een bedrijf in kantoorartikelen. Goudswaard stond aan de wieg van de evangelische boekwinkel in Veendam en runde een groothandel in christelijke cadeauartikelen, zoals kaarsen, tegeltjes en hangers.

Niets wees erop dat hij zich in zondagsschoolplaatjes zou gaan verdiepen. Dat gebeurde toen hij er na zijn pensionering een paar honderd ontdekte in een la. „Ze waren van m’n moeder geweest. Ze had ze op school als beloning gekregen. Toen ik ze goed ging bekijken, zag ik hoe mooi ze waren. Toen ben ik me erin gaan verdiepen. Ik kwam erachter dat er duizenden van die plaatjes bestonden. Ze waren op de zondagsschool een gewild beloningsartikel, bijvoorbeeld voor het opzeggen van een tekst of het terugvertellen van een Bijbelse geschiedenis.”

Bloei

De zondagsscholen beleefden hun grootste bloei aan het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw. De eerste zondagsschool werd in 1780 in Engeland opgericht door Robert Raikes. Hij stichtte in de achterbuurten van Gloucester scholen voor fabriekskinderen die zes dagen per week werkten, op zondag vrij waren en niet konden lezen.

In Nederland richtte vooral het Réveil zich in de negentiende eeuw op de zondagsschool. De eerste in Nederland was de Haagsche Zondagsschool, die in 1836 werd gesticht door Abraham Capadose. In 1865 werd de Nederlandse Zondagsschoolvereniging opgericht, met 281 aangesloten scholen.

Om kinderen aan te moedigen te blijven komen en teksten op te zeggen, kregen ze op de zondagsschool vaak een plaatje als beloning. De kaartjes bevatten een illustratie met een Bijbeltekst, een versje of een spreuk. De afbeeldingen konden van alles voorstellen –kinderen, bloemen, dieren–, maar Bijbelse voorstellingen waren favoriet. Ze konden in een boek of op een vel geplakt worden, zodat de kinderen ze gemakkelijker konden bewaren.

Verzameling

Goudswaard heeft heel veel van die boeken en plakvellen. Hij breidde zijn verzameling snel uit door goed rond te kijken op rommelmarkten, door kleine advertenties te plaatsen en door verzamelbeurzen te bezoeken. „Het kostte me weinig moeite om de verzameling uit te breiden. Jammer genoeg zien veel mensen de waarde er niet van in.”

De zondagsschoolplaatjes bevinden zich op de bovenverdieping van zijn appartement. Ze zijn allemaal keurig geordend in mappen –zwarte viltstiftletters op de rug– en boeken, zodat ze niet te veel opvallen in de kamer. Dat is tijdens het bezoek echter maar even het geval, want na korte tijd is de ruimte bezaaid met platen en plaatjes, de meeste uit lang vervlogen tijden. Er gaat een wereld open.

Een van Goudswaards eerste aanwinsten was een boekje op A6-formaat, dat Jantje van den Bosch in 1913 kreeg. Er staan plaatjes in van P. H. Calderon (1833-1898), een Engelse kunstschilder die veel Bijbelse voorstellingen schilderde.

Uitgevers

Het meeste materiaal stamt uit de eerste helft van de vorige eeuw, de tijd dat zo’n vijf uitgevers actief waren op het gebied van de zondagsschoolplaatjes. Goudswaard somt op: Bredée, Callenbach, Vereeniging tot Verspreiding van de Heilige Schrift, Meinema en Voorhoeve.

Bredée, gesticht in 1881, werd in 1927 verkocht aan Voorhoeve. Deze uitgever was in het bezit van hoogwaardig beloningsmateriaal. Ze had de hand weten te leggen op de Bijbelse voorstellingen van de Duitse kunstenaar Robert Leinweber. Goudswaard laat een boekje met plaatjes zien: ”Bijbelse plaatjes van Leinweber”. „Kinderen die een plaatje kregen, probeerden hun verzameling compleet te krijgen door te ruilen met anderen.”

Een map uit 1922 toont 100 plaatjes op ansichtkaartformaat. De mooiste afbeelding vindt Goudswaard die van de hemelvaart van Elia. Twee vurige paarden trekken een felrode wagen, met daarop de profeet, de lucht in, terwijl Eliza van een afstandje toekijkt.

Bredée had ook grote platen, die door de leiding gebruikt werden om een tafereel uit de Bijbel aan de kinderen te laten zien. Goudswaard haalt een rol met platen op A1-formaat tevoorschijn. Die zijn van de kunstenaar John F. Shaw, ook een bekende naam in de zondagsschoolplatenbranche.

Callenbach heeft naam gemaakt als uitgever van de boeken van W. G. van de Hulst. De firma gaf ook zondagsschoolplaatjes uit en combineerde dat soms met de naam van de kinderboekenschrijver. Goudswaard laat een complete set zien. Een van de illustraties toont Naäman en Gehazi. Naäman staat afgebeeld als een echte veldheer. Het stof van zijn wagen wolkt op, terwijl Gehazi komt toelopen. Op de achterkant staat een door Van de Hulst geschreven verhaal over deze geschiedenis. „Hier wordt veel naar gezocht. Alles wat met W. G. van der Hulst te maken heeft, is gewild bij verzamelaars.”

Uitgeverij Meinema had weer een andere klinkende naam in huis. Ze maakte gebruik van de Bijbelse platen van J. H. Isings, die ook de bekende schoolplaten voor de vaderlandse geschiedenis vervaardigd heeft. Een van de zondagsschoolplaten laat zien hoe de gewonde door de barmhartige Samaritaan van de ezel wordt gehaald, terwijl de herbergier staat toe te kijken.

De Vereeniging tot Verspreiding van de Heilige Schrift heeft een verzamelband op A4-formaat uitgegeven: ”Bijbel in vertelling en beeld voor de kinderen van ons volk”, van de bekende kinderbijbelschrijfster G. Ingwersen. De band bestaat uit achttien losse delen met geschiedenissen uit de Bijbel en de daarbij behorende ingeplakte plaatjes.

Klederdracht

Bijzonder in Goudswaards verzameling zijn de plaatjes van kinderen in klederdracht. Een ervan toont een paar jongens en een meisje die in een tobbe aan het roeien zijn, met groengekleurde houten huizen op de achtergrond. De tekst luidt: „Zalig is hij die aan Mij niet zal geërgerd worden.”

Het meest apart vindt Goudswaard de vier afbeeldingen van een moskee. Dat het om een moskee gaat, is duidelijk te zien aan de minaretten en aan de koepel. Erbij staan de teksten: „Wees een zegen” en: „Vergeldt niet kwaad voor kwaad.”

Vanaf 1950 werden zondagsscholen minder populair, en dus ook de zondagsschoolplaatjes, aldus Goudswaard. „Dat heeft voor een groot deel met de Gereformeerde Kerken te maken, waar in bijna alle gemeenten een zondagsschool was. Vanaf de jaren vijftig nam het aantal zondagsscholen af. Er waren daardoor minder zondagsschoolplaatjes nodig.”

De Hervormde Zondagsscholenbond werkt nog steeds met plaatjes. De Gereformeerde Bijbelstichting heeft een aantal boekjes uitgegeven waarin men plaatjes met Bijbelse voorstellingen kan plakken.

Goudswaard speurt in het bijzonder naar catalogi. Enige tijd geleden was hij op bezoek bij Ark Media, de opvolger van de Vereeniging tot Verspreiding van de Heilige Schrift. Er was wel een archief aanwezig van alles wat er besloten en gebeurd was, maar niet van de producten. „Dat betekent dat ze geen catalogi of verzameling meer hebben van de zondagsschoolplaatjes die in de loop van de tijd zijn uitgegeven. Het is te hopen dat iemand een productencatalogus heeft, zodat het verhaal van de plaatjes enigszins compleet gemaakt kan worden.”

Het liefste ziet Goudswaard dat zijn verzameling ergens op een centrale plek terecht komt, zodat meer mensen ervan kunnen genieten. „Het gaat om een stukje cultureel erfgoed. Dat kan toch niet zomaar verdwijnen?”

Adriaan Goudswaard uit Nijkerkerveen (tel. 033-7501562) is nog steeds op zoek naar aanvulling van zijn verzameling zondagsschoolplaatjes.

Plaatjes kijken

Op de website van de Bond van Hervormde Zondagsscholen op gereformeerde grondslag kan een groot aantal hedendaagse platen worden gedownload. Het gaat om verwerkingsbladen, kleurplaten en een bouwplaat.

Verder is het mogelijk om door te klikken naar een website met oude Bijbelse platen, met Engelstalige onderschriften.

Op de website achterderug.nl is een groot aantal zondagsschoolplaatjes van Goudswaard te zien. De plaatjes zijn gerubriceerd op uitgever.

Robert Leinweber

Na Gustave Doré is Robert Leinweber misschien wel de bekendste kunstenaar die Bijbelse taferelen geschilderd heeft. Leinweber (1845-1921) was een Duitse schilder en illustrator, die vele jaren in Noord-Afrika heeft doorgebracht.

Zijn illustraties zitten vol spanning. Zoals de voorstelling van David en Goliath: Goliath, in volle wapenrusting, ligt op de grond. Hij heeft een bloederig gat in zijn voorhoofd. Daar heeft de steen van David hem geraakt. David, met zijn rechterbeen op de borst van Goliath, houdt diens zwaard omhoog om het hoofd eraf te slaan. De Israëlieten komen juichend naar voren rennen, terwijl de Filistijnen al bezig zijn om te vluchten. Het album, dat te downloaden is, is te vinden op de website achterderug.nl.