Volgens de eerste biograaf van Johann Sebastian Bach, Johann Nikolaus Forkel (1749-1818), heeft Bach de Goldbergvariaties (BWV 988) in 1741 gecomponeerd op verzoek van de Russische gezant Hermann Carl von Keyserlingk, zodat deze ze tijdens slapeloze nachten kon laten voorspelen door zijn huisklavecinist Johann Gottlieb Goldberg.

Een van de redenen waarom er twijfels rijzen over de manier waarop de Goldbergvariaties zijn ontstaan, is het feit dat Goldberg op dat moment nog maar 14 jaar oud was. Anderzijds: de overleveraar, Forkel, staat bekend als betrouwbaar.

Kees van Houten uit Boxtel heeft een boek over deze compositie van Bach gepubliceerd. Daarin laat hij zien dat we te maken hebben met een bijzondere reeks variaties. Het thema, de Aria, wordt gevolgd door dertig variaties. De meeste daarvan bestaan uit 64 maten (de herhaling meegerekend), 4 uit 32 maten en één, nummer 16, die ook de inleiding is op het tweede deel, uit 95 maten. Van die dertig variaties, die ingedeeld kunnen worden als tien groepen van drie, is elk derde deel een canon en alle canons samen laten alle intervallen aan de orde komen.

Subjectief

Vanaf hoofdstuk 6 begeeft Van Houten zich naar eigen schrijven op subjectief terrein. Hij stelt de vraag of de namen van opdrachtgever Von Keyserlingk en diens klavecinist Goldberg via getallen in deze variatiereeks zijn verstopt.

Groot was Van Houtens verbazing, en die van ons als lezers waarschijnlijk niet minder, toen hij de getalswaarde van ”Clavier Ubung” (= 128) uit de titel van dit werk vergeleek met de getalswaarde van ”Keiserlingk” (= 128). Dit getal blijkt vervolgens gedeeld te kunnen worden door 2, 4, 8, 16, 32 en 64. U begrijpt het al: de aantallen maten van de variaties.

Het wordt nog mooier: de aria en het slotdeel (= de herhaling van de aria) hebben samen 128 maten (2 keer 64 = Keiserlingk). De 30 variaties hebben samen 1823 maten. Dat is: A-H-B-C, door Van Houten zonder uitleg geordend als B-A-C-H. Dit is het moment waarop ik besloot dit hoofdstuk niet verder te lezen en me te verdiepen in het tweede deel van dit boek, dat is gewijd aan de negen canons.

Navolging

Dit deel wordt ingeleid met een aantal interessante voorbeelden van de manier waarop Bach de canontechniek toepaste. Hier en daar valt op de betekenis die Van Houten geeft wel wat af te dingen of over zijn uitleg te discussiëren. Zoals de betekenis van de canon in het orgelkoraal ”O Lamm Gottes unschuldig”, BWV 618. Volgens van Houten gaat het hier om een canon die het meetorsen van de zonden van de mens door Christus symboliseert. Terwijl het hier toch meer voor de hand ligt om de canon in de kwint (5 is het getal van mens) met het klassieke navolgingsbegrip te verbinden.

Bij elk van de negen canons geeft Van Houten de mogelijke betekenissen van het desbetreffende getal, behalve bij de negende. Daar wordt het getal 27 (3 keer 3 keer 3) geïntroduceerd als symbool voor de Drie-eenheid. Waarom dat bij de derde canon niet en hier wel het geval is, blijft onduidelijk. Nergens worden argumenten aangevoerd op grond waarvan de desbetreffende canon specifiek is voor het bijbehorende getal. Zo wordt 8 door Van Houten verbonden met de opstanding (de achtste dag), maar ook met doop en wedergeboorte, met de acht tonen van het octaaf en met ”geachte”, ”hoogachting” en ”achtenswaardig”. Wat de achtste canon uitbeeldt, wordt op deze manier een zaak van multiple choice.

In het laatste hoofdstuk weet de auteur de aantallen maten van ”Bist du bei mir” uit het Klavierbüchlein voor Anna Magdalena Bach (1725) zo met de Aria van de Goldbergvariaties (1741) te verbinden dat de naam Anna Magdalena ontstaat.

Verbazing

Het boek bevat naast interessante gegevens (te) veel speculaties, die meer dan eens worden ingeluid met de woorden: „Groot was mijn verbazing, toen ik ontdekte…”

Om in die stijl te blijven: groot was mijn verbazing, toen ik in het colofon van het boek ontdekte dat het huisnummer van Van Houten in Boxtel 64 is – het aantal maten van de meeste variaties.

De Goldberg Variaties van Johann Sebastian Bach. Een spirituele Clavier Übung, Kees van Houten; uitg. in eigen beheer, Boxtel, 2017; ISBN 978-90-821227-2-5; 99 blz.; € 22,50; bestellen: www.keesvanhouten.nl