De veertienjarige kinderen kijken ademloos toe. Na het vonnis van de rechter wordt de verdachte –een ongeschoren, wat zielige verschijning die spullen gestolen heeft bij de drogist– opgesloten in de cel van de rechtbank. Hij krijgt drie maanden gevangenisstraf.

De schoolreis is, evenals het bijbehorende rollenspel, een initiatief van de voorzitter van het Hof van Beroep in Krakau, Rafal Dzyr. „We moeten laten zien dat rechtbanken geen gesloten paleizen van justitie zijn, waar je bang bent om binnen te gaan”, zegt hij.

Het thema, de toegankelijkheid van de rechtbank, is actueler dan ooit in Polen. Het conflict tussen de oppositie en de regering van de nationalistisch-conservatieve partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) gaat precies hierover. Rechters zouden volgens de regering deel uitmaken van een ‘corrupte kaste’, een overblijfsel van het communistische regime van weleer. „Polen is net zo toegewijd aan de rechtsstaat als andere EU-landen”, aldus premier Mateusz Morawiecki woensdag in reactie op de artikel 7-procedure van de Europese Commissie tegen zijn land. „Maar de huidige hervorming van de rechtspraak is hard nodig.”

De situatie in Krakau lijkt hem gelijk te geven. Rechtbankvoorzitter Rafal Dzyr is nog niet zo lang in functie. Zijn voorganger werd een half jaar geleden gearresteerd. Er loopt een zaak tegen hem vanwege het aannemen van steekpenningen en witwassen van geld. „Het was een grote schok voor iedereen in Krakau en Polen”, zegt Dzyr. „Het duurt jaren om bij het publiek weer vertrouwen op te bouwen.”

PiS-minister van Justitie Zbigniew Ziobro gebruikte het schandaal in de Zuid-Poolse stad om meer personele veranderingen door te voeren. Hij ontsloeg een dozijn rechtbankvoorzitters in Krakau en omgeving. Daarmee oefent hij een bevoegdheid uit die hij pas sinds de zomer heeft.

Gisteren, nota bene op de dag dat de EU-procedure tegen Polen begon, deed PiS een nieuwe machtsgreep. President Andrzej Duda ondertekende nieuwe wetten die de Hoge Raad meer macht geven. De hoogste rechtbank, die voortaan grotendeels door het parlement wordt samengesteld, kan op eigen initiatief uitspraken van lagere rechters herbeoordelen en zelfs afgehandelde rechtszaken opnieuw openen.

„De feiten laten ons geen keus. We trekken een gele kaart in de hoop dat Polen op haar schreden terugkeert”, zei Eurocommissaris Frans Timmermans woensdag. De Krakause rechter Rafal Dzyr reageert diplomatiek: „De veranderingen zijn aan de politiek.”

Hoe werkt artikel 7?

De Europese Commissie stelt voor artikel 7 van het EU-verdrag („de nucleaire optie” te activeren tegen Polen vanwege het onder politieke controle brengen van de rechterlijke macht.

De eerste stap daarin is dat het Europees Parlement en vier vijfde van de lidstaten (behalve Polen) moeten vaststellen dat er een „duidelijk gevaar” is dat Polen de Europese waarden ernstig schendt. Fase twee gaat in als volgens de Europese Raad van regeringsleiders sprake is van „ernstige en voortdurende schending” van die waarden. Hier moeten alle lidstaten (behalve Polen) mee instemmen. In de derde fase kunnen de lidstaten Polen, na stemming, van rechten ontdoen, zoals het stemrecht in EU-vergaderingen.