Richting de kritische burger komt het altijd goed over om een positief rekensommetje voor te spiegelen als er bestuurlijke veranderingen op stapel staan. Bij het aan de Rijksuniversiteit Groningen verbonden Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere Overheden (Coelo) kennen ze het mechanisme, maar komt het vaak voor dat verwachtingen te rooskleurig worden weergegeven. Volgens onderzoeker Tom de Greef strookt het beeld dat gemeenten door samenwerking en herindeling de kosten kunnen drukken niet met de werkelijkheid.

Het Coelo presenteerde recent een onderzoek naar de economische kant van gemeentelijke samenwerking. De conclusie: het kost eerder geld dan dat het wat oplevert. De Greef: „Logischerwijs zou je verwachten dat in elk geval kleine gemeenten financieel voordeel hebben bij schaalvergroting, maar het tegenovergestelde blijkt waar. Eerder deden we al een onderzoek waaruit bleek dat herindelingen niet voor lagere kosten zorgen.”

Het geluid is niet nieuw. In 2015 was er al een internationaal onderzoek waaruit naar voren kwam dat zogenoemde gemeentelijke opschaling negatieve effecten heeft. In deze studie richtten de wetenschappers zich niet zozeer op de financiële kant van het verhaal, maar op betrokkenheid van burgers. Hoe groter de gemeenten, hoe minder contact tussen burgers en politici en hoe minder maatschappelijke betrokkenheid, aldus de opstellers van het rapport.

Het onderzoek spitste zich niet alleen toe op de Nederlandse situatie, maar keek ook naar Noorwegen, Denemarken en Zwitserland. De tevredenheid onder inwoners bleek het grootst in Zwitserland, niet geheel toevallig het land met de kleinste gemeenten.

Desondanks werken we in Nederland toe naar steeds meer schaalvergroting. „We zijn een weg ingeslagen waarop we niet snel zullen omkeren”, zegt De Greef. „Het regeerakkoord wijst daar tenminste niet op.” Toch gaat het te ver om samenvoegingen en grootschalige samenwerkingsverbanden bij voorbaat als mislukkingen te beschouwen. „Er wordt weliswaar geen geld mee verdiend, maar er zijn andere voordelen denkbaar. Als gemeenten door samenwerking de kwaliteit van hun dienstverlening kunnen verbeteren, is dat een goede reden. Of ze verminderen de kwetsbaarheid van hun organisatie, omdat ze bang zijn uittredende specialisten niet adequaat te kunnen vervangen. Deze mogelijke voordelen zijn echter moeilijk aantoonbaar. Wij hebben binnen ons onderzoek geen verbetering van de dienstverlening geconstateerd.”

Sociaal-economisch

De gemeente Hardenberg gaf deze week diverse redenen om de samenwerking met Ommen op te zeggen. De belangrijkste was toch sociaal-economisch van aard. De Greef: „Op voorhand zijn economische effecten lastig te voorspellen, maar misschien moeten besturen er meer internationale literatuur op naslaan voordat ze tot samenwerking besluiten. Nederlandse gemeenten zijn al vrij groot en het is bekend dat schaalvoordelen gelimiteerd zijn.”

Volgens berekeningen van het Coelo kan samenwerking op een enkel gebied wel tot financiële voordelen leiden. De Greef noemt het innen van lokale belastingen als voorbeeld. „Samen belasting innen bespaart gemiddeld 15 procent op de kosten. Alleen betreft dit helaas maar 0,4 procent van de totale gemeentebegroting.”