De Chinese kunstenaar Ai Weiwei (60) is in zijn eigen land vooral controversieel. Buiten China, en zeker in Europa, is hij een beroemdheid, een knuffeldissident. Vorige week was hij in Nederland en werd hij ontvangen als een popster. Tot en met 21 januari is een kunstwerk van hem te zien in Amsterdam; het is de topattractie van het Amsterdam Light Festival.

De komende twee maanden zijn er rond de Amsterdamse grachten 21 kunstwerken van tal van kunstenaars te zien, ’s avonds verlicht. Het werk van Ai Weiwei, ”Thinline” geheten, is een glasvezelkabel, door lasers rood verlicht, die met 6,5 kilometer het hele festivalterrein inkadert. Soms gaat het snoer onder water, soms bovenlangs. Het bleek een hele toer om het snoer aan te brengen, maar het is gelukt. Een team mensen is er de afgelopen twintig dagen druk mee geweest.

Het rode snoer is een krachtig en tegelijk abstract beeld voor een grens. Het is hét thema in werk en leven van de Chinese kunstenaar, zeker de afgelopen jaren. „Met name het mentale aspect van grenzen fascineert me”, zegt hij tijdens een rondvaart langs zijn kunstwerk. „Wat doen grenzen met ons? Willen we ze vooral verdedigen? Of juist doorbreken?”

Statement

De kunst van Ai Weiwei is bijna altijd ook een politiek statement. Hij is onder anderen diepgaand beïnvloed door de Franse kunstenaar Marcel Duchamp, de man die van een wc-pot kunst maakte. Van hem leerde Ai Weiwei dat kunstenaar-zijn een levenshouding is, waarbij het niet zozeer gaat om het produceren van díngen, maar om het krachtig communiceren van ideeën. Met iconische beelden wil de Chinese kunstenaar mensen aan het denken zetten, uitdagen, bevragen, provoceren.

Tegelijk ís Ai Weiwei zijn kunst. Met zijn kunst leverde hij kritiek op de beperkte vrijheid in China, stelde hij onderdrukking en uitbuiting aan de kaak. Maar niet vanuit een ivoren toren. Hij weet er uit eigen ervaring alles van. Toen hij nog maar klein was, werd zijn vader, een dichter, verbannen naar een werkkamp. Ai Weiwei groeide op in een hol, zijn vader maakte wc’s schoon.

Later, toen hij naar New York was geëmigreerd, knoopte de toen nog jonge kunstenaar de eindjes aan elkaar met tal van baantjes. Terug in China, vanaf halverwege de jaren negentig, ontwierp hij mede het Olympisch Stadion in Peking (het Vogelnest). Maar Ai Weiwei kwam ook in de problemen door zijn kunst, bijvoorbeeld met een werk naar aanleiding van de aardbeving in Sichuan in 2008, waarbij opvallend veel kinderen omkwamen door ondeugdelijk geconstrueerde schoolgebouwen. Ai Weiwei zat een paar maanden in de cel en kon vier jaar niet reizen omdat zijn paspoort was ingenomen. Toen hij het terugkreeg, in 2015, vertrok hij naar Berlijn, waar hij nu met vrouw en zoon woont en zijn atelier heeft.

Provocerend beeld

Hij praat zacht en langzaam, hij oogt vermoeid. Maar zodra het gesprek inhoudelijk wordt, is zijn betrokkenheid onmiskenbaar. Gevraagd naar hoe hij op het idee van het rode snoer kwam, op het beeld voor een grens, antwoordt hij: „Dat popte niet ineens op; ik heb er al mijn hele leven mee te maken. Grenzen zijn er niet alleen fysiek, maar ook bijvoorbeeld politiek. In China kun je niet alles zeggen, er is geen vrijheid van meningsuiting. Mijn advocaat zit voor vijf jaar in de gevangenis.”

Feit is dat het thema ”grenzen” urgent aanwezig is in de kunst van Ai Weiwei sinds hij in 2015 als balling naar Berlijn trok. Zo bedekte hij de pilaren van het Konzerthaus in Berlijn met 14.000 reddingsvesten die werden achtergelaten op de stranden van Lesbos door vluchtelingen die de zee probeerden over te steken. Een provocerend beeld dat voorbijgangers confronteerde. Wegzappen, zoals bij beelden op tv, was niet mogelijk.

Over twee weken verschijnt er in Nederland een documentaire van Ai Weiwei over de vluchtelingencrisis, ”Human Flow”. Hij werkte er de afgelopen twee jaar aan, reisde naar 23 landen, bezocht 40 kampen, en interviewde vluchtelingen, hulpverleners, priesters en grafdelvers. „Elke seconde van mijn film gaat over grenzen”, zegt Ai Weiwei. „Over de prijs die je moet betalen om over een grens heen te gaan.” Zijn documentaire gaat niet over oorzaken en oplossingen, maar rijgt de beelden van wanhopige vluchtelingen aaneen, waardoor de immense schaal van het probleem zichtbaar wordt. „Dit is niet alleen een probleem van anderen; het is een tragedie voor de hele mensheid. De vluchtelingencrisis is een spiegel voor ons. Het zegt veel over een mens hoe hij met anderen omgaat. Wat voor een wereld geven we door aan onze kinderen? Als we ons eigen leven kostbaar vinden, dan is elk leven dat. Een vluchteling helpen betekent onszelf helpen. De mens, de mensheid.”

Wat is de bron van uw gedrevenheid?

„Nieuwsgierigheid naar de mens en zijn gedragingen. Naar culturele en politieke verschillen. Wat is toegestaan en wat verboden? Vrijheid, daar is een kunstenaar eigenlijk altijd mee bezig.”

Bent u voor een wereld zonder grenzen?

„Nee, zeker niet. Grenzen hebben positieve kanten. Ze beschermen ons ook. In de natuur zijn er ook rivieren en bergen die als grenzen functioneren. Maar ons menselijk begrip van grenzen zou vrij moeten zijn. We zouden een ander mens niet moeten haten of wantrouwen vanwege een grens. Mensen moeten hun land zonder angst kunnen verlaten.”

Zou u terug kunnen naar China?

„Ik heb maar één paspoort, een Chinees paspoort. Ik zou terug kunnen gaan, maar of ik dan veilig ben? Dat hangt ervan af hoe je ”veilig” definieert. Als ik me als een gevangene gedraag, mijzelf censureer, dan ben ik misschien veilig.”

Bent u, met betrekking tot de migratieproblematiek, hoopvol of pessimistisch over de toekomst?

Ai Weiwei begint aan een antwoord. „We weten wie de schuldigen zijn, maar juist over de schuldigen wordt vaak niet gesproken. We leven ons sprookjesleven, we eten onze croissantjes. Maar het is een illusie. Het kan met onze mooie wereld hier ook zomaar klaar zijn. Het leven is fragiel.” Maar hij maakt zijn antwoord niet af. „Deze vraag is te complex. En jij hebt maar beperkte ruimte in je krant. De volgende pagina staat weer vol met entertainment.”

Even won het cynisme weer van de hoop.