Polen zou een gewoon land worden. Zeg maar: zoals alle landen in West-Europa. En vanuit die verwachting mocht Polen in 2004 toetreden tot de Europese Unie. Dat dit land een eigen gezicht zou moeten hebben, werd in de EU weinig beseft. Maar toen kwam de PiS aan de macht en die gaf het land dat andere gezicht.

Kos (81) is net met pensioen. Tot vorig najaar was hij bibliothecaris bij de Academie voor Wetenschappen in Krakau. „Ik heb zestig jaar gewerkt”, zegt hij fier.

We maken een wandeling door Park Jordana. Niet alleen omdat het een van de mooiste parken is met mooie, herfstige lanen, dikke oude bomen en veel speeltuinen. Maar ook omdat Kos er een boekje over schreef.

Het park werd in 1889 aangelegd door filantroop en fysioloog Henryk Jordan. Het was de eerste publieke speeltuin van z’n soort in Europa, legt Kos uit. „Het ging om lichamelijke oefening voor jonge mensen en tegelijk om het stimuleren van vaderlandsliefde.”

In het park is een laan met gebeeldhouwde bustes van Poolse helden van weleer. De tocht langs de beelden vormt een goede introductie voor het gesprek – waarin verraad een terugkerend thema is. De wandeling gaat langs generaal Stanislaw Maczek. Die bevrijdde Breda, maar bij thuiskomst werd hem door de communisten de Poolse nationaliteit ontnomen. Zodoende eindigde Maczek als kelner in Groot-Brittannië. En Witold Pilecki, een Poolse verzetsman die zich vrijwillig liet opsluiten in concentratiekamp Auschwitz, zodat hij aan de wereld kon rapporteren wat daar gebeurde, en die daarna ook nog deelnam aan de Opstand van Warschau. Na de oorlog werd hij door de Poolse geheime dienst gemarteld en geëxecuteerd.

Ook paus Johannes Paulus II staat hier. Hij was in de jaren tachtig misschien wel de belangrijkste inspiratiebron van de Poolse vrijheidsbeweging. „Laat Uw Geest neerdalen en vernieuw het gezicht van de aarde en van dit land”, bad de kerkvorst tijdens een mis in Warschau in het duistere jaar 1979. „Dat was het begin”, zegt Kos. „Twee jaar later werd de vakbond Solidariteit opgericht.”

Illegaal

Zbigniew Kos is niet alleen chroniqueur van dit park –en daarmee van een stukje Poolse geschiedenis– maar was ook een van de oprichters van Solidariteit in Krakau. Hij was redacteur en drukker van de Solidariteitkrant De Stem van de Academie van Wetenschappen, ook toen dat volstrekt illegaal was tijdens de staat van beleg. Dat was een moeilijke tijd, maar in zeker opzicht was alles toen ook simpel, aldus Kos. „Je discussieerde er niet over of je voor of tegen abortus was en of je in God geloofde of niet. We hadden een gezamenlijk doel, of je nu Adam Michnik of Zbigniew Kos heette.”

Michnik: Kos noemt die naam niet voor niets. De voormalige dissident, die in de jaren tachtig regelmatig gevangenzat, werd na de omwenteling hoofdredacteur van Gazeta Wyborcza, de Poolse krant die nu een felle campagne voert tegen de regering van PiS – en dus door Kos wordt verfoeid.

Na de omwenteling was het gedaan met de eendracht. „We zagen een vrij, onafhankelijk en democratisch land voor ons”, zegt Kos. „Een land waarover onze ouders ons hadden verteld. Maar wat we nu hebben, kan ik geen democratie noemen. Zeker, er zijn verkiezingen en we hebben volksvertegenwoordigers. Maar onder de oppervlakte is een oorlog gaande. Het gevecht om Polen gaat door.”

Veel PiS-stemmers zit vooral het fluwelen karakter van de omwenteling van 1989 dwars; zo ook Kos. Tijdens rondetafelgesprekken sloot de oppositie een deal met de communisten. „Een dikke streep onder het verleden en verder gaan – dat was de houding. Een deel van Solidariteit deed concessies in ruil voor macht en mogelijkheden.”

Hij beschrijft hoe voormalig vakbondsleider en president Lech Walesa aanvankelijk goed samenwerkte met de gebroeders Kaczynski, die een meer conservatieve koers voorstonden. Vanaf 1993 verslechterde die relatie.

De Kaczynski’s richtten de Centrumalliantie op, de voorloper van PiS. Zbigniew Kos was hun man in Krakau. Deze partij werd niet gesteund door de meeste media en het Westen, zegt Kos, die zich het tekort aan middelen en publicatiemogelijkheden herinnert. „De huidige oppositie wil nog steeds vasthouden aan de privileges van toen”, aldus Kos. Hij bedoelt de partij Burgerplatform, die vanaf 2008 Polen regeerde maar in de verkiezingen van 2015 verslagen werd door PiS.

Zuivering

Ook in Krakau werd de ‘zuivering’ niet doorgevoerd, hoewel Kos begin jaren negentig een programma schreef over hoe de stad van communisten te ontdoen. Een van zijn voorstellen was dat het voormalige leden van de communistische partij tien jaar lang niet zou worden toegestaan topposities te bekleden. „Een zachte benadering”, aldus Kos, die er nog steeds van baalt dat er niets met het advies is gebeurd. „De Derde Poolse Republiek is daarmee gefundeerd op bedrog”, is zijn oordeel.

Vertegenwoordigers van de regering bezigen regelmatig het woord ”uklad”: ”het systeem”, dat nu eindelijk ontmanteld moet worden. De privileges van de elite zouden ’m vooral zitten in het rechtssysteem: en dus begon PiS daar een grootscheepse hervorming. Een van de eerste maatregelen was het lamleggen van het constitutioneel hof, door het parlement –door PiS gedomineerd– allerlei wetten te laten veranderen. Ook kreeg de minister van Justitie de functie van procureur-generaal, waarmee de scheiding der machten feitelijk is opgeheven.

Dit komt Polen op heftige kritiek te staan van de Europese Commissie. Ook al vindt Kos dat de minister momenteel te veel macht heeft, toch steunt hij PiS. „Het is verkeerd dat rechters blijvende immuniteit hebben. De dubbelrol van de minister van Justitie zie ik als tijdelijke maatregel totdat de puinhoop is opgeruimd. Hervormingen zijn hard nodig.”

Behalve de „uitverkoop” van het landsbestuur aan een „kaste”, spelen er ook sociaaleconomische factoren in het conflict. Een flink deel van de bevolking kon nooit meekomen in de vrijemarkteconomie die begin jaren negentig werd ingevoerd. Volgens Kos –overigens geen trouwe kerkganger– stelt PiS hier „het sociale beleid van de Rooms-Katholieke Kerk” tegenover. „PiS is een sociale partij. Het gaat om de samenleving, de zorg voor elkaar.”

Hij wijst erop dat deze regering voor het eerst sinds de omwenteling aan armoedebestrijding doet, onder andere met de populaire 500±maatregel: een toelage van 500 zloty (zo’n 120 euro) voor elk gezin met twee of meer kinderen. „Als je een inkomentje hebt van 1500 zloty per maand, is dat veel geld. En het zorgt ervoor dat er meer kinderen geboren worden.”

Natuurlijk, de omwenteling van begin jaren negentig en de toetreding tot de EU hebben veel goeds gebracht, beaamt Zbigniew Kos. „We werden niet meer gearresteerd omdat we bepaalde dingen zeiden. We konden bedrijven oprichten. Ons inkomen steeg enorm. In 1985 verdiende ik 17 dollar per maand. Vlak voor mijn pensioen was dat 710 dollar (600 euro, MD).”

Tegenover de EU heeft Kos de dubbele houding die PiS-stemmers eigen lijkt. Enerzijds zegt hij bezorgd te zijn over een „elite die buitenlandse invloeden wil inpassen in onze cultuur, zoals seksuele vrijheid en drugs.” Tegelijkertijd beschouwt hij zich als ware Europeaan. „Ik hoop dat Europa ons uiteindelijk zal begrijpen en accepteren. Polen heeft veel gedaan voor Europa.”

Volgens Kos zal Brussel moeten wennen aan een meer eigenstandige positie van de Polen. „De vorige regering heeft jarenlang precies voldaan aan het beeld dat het Westen van Polen had. Het zal moeilijk zijn voor de EU om van mening te veranderen, maar het is wel nodig.”

Het slot van het gesprek vindt plaats op een terras, dicht bij het park. Kos vat het dilemma samen waar Europa zich voor gesteld ziet. „Wij zien onze tradities, onze geschiedenis en vaderlandsliefde als de elixer (levensdrank, MD) van het leven. De grootste fout die Europa maakt, is de gedachte dat we geschiedenis moeten vergeten en ons moeten ontdoen van nationaliteit, om vervolgens pas een moderne samenleving te creëren. Maar dat willen we niet.”