Boerrigters zoon Han was zeven, maar herinnert zich nog goed hoe twee mannen in leren jassen zijn vader kwamen arresteren. Zondag is de zoon voor het eerst op de plek geweest waar de vader zijn laatste levensdagen doorbracht. Boerrigter jr. opende in herinneringscentrum Kamp Amersfoort de expositie ”Het laatste schilderij van John Dons.”

Het was echt het laatste. De kleurenpracht op het doek geeft weer waar Dons hevig naar verlangde: het vrije leven, daar buiten de poort. Maar dat gunden de Duitsers hem niet. Hem wachtte het transport naar de dood, enkele reis naar het vuurpeloton in Fort Rhijnauwen.

En hij wist dat; kampbewaker Willy Engbrocks had het hem verteld. Dons had om verf gevraagd, en kwasten. Hij kreeg ze, want Engbrocks hielp de gevangenen waar hij kon. En zo bracht de gevangene de laatste nacht van zijn leven schilderend door. Vlak voordat hij werd afgevoerd, schonk hij het doek –nog nat– aan de kampbewaker. John Dons werd 27 jaar.

Mens

Engbrocks werd bekend toen Rik Valkenburg in 1974 zijn levensverhaal optekende. Het boek kreeg de sprekende titel ”Een mens in haatuniform.” „Een verwijfde nazi” en „spion van het Rode Kruis”, luidden minder vriendelijke typeringen uit de mond van de kampcommandant. „Hij is niet zo’n bullebak als de meeste bewakers in het kamp”, zegt de expositie. Daarom werd Engbrocks in 1943 overgeplaatst. In de jaren zeventig schonk hij het schilderij aan de familie Dons. En nu is het terug in Kamp Amersfoort.

Dons leed aan tuberculose, de ziekte waaraan zijn moeder en zijn zus waren gestorven. Hij liep ook moeilijk. Toch was hij het verzet ingegaan. Hij was zijn vrijheid op 29 maart 1941 kwijt, nadat hij was betrapt tijdens het bergen van wapens. Hij zat in het ‘Oranjehotel’ –de Scheveningse gevangenis–, werd veroordeeld tot levenslang en belandde in maart 1942 in Kamp Amersfoort. Toen kreeg hij alsnog de doodstraf opgelegd.

De nazi’s behandelden hem goed, want ze wilden graag door hem geportretteerd worden. Van Dons’ portretten van zijn medegevangenen werd dat van pater Titus Brandsma het bekendst.

Voor de oorlog had Dons samen met zijn vader Bijbelse taferelen aangebracht op kerkmuren in Scandinavië. Werken van zijn hand sierden ook de kamers van het luxueuze Hotel des Pays Bas in Utrecht. Schilderen kon de jonge Dons echter alleen als hij inspiratie had. Het duurde soms lang voordat een kunstwerk klaar was. Behalve zijn allerlaatste schilderij; dát stond in één nacht op het doek. Zijn laatste nacht.

Boosheid en begrip

De tekening van Boerrigter hangt ook aan de wand van het herinneringscentrum. En zoon Han zegt: „Ik mis mijn vader nog elke dag.” Trots op vaders verzetswerk? „Lang ben ik kwaad op hem geweest; heb ik gedacht: welke idioot laat zijn drie kinderen in de steek om voor koningin en vaderland voor een vuurpeloton te gaan staan?” Han kon het niet begrijpen. Later was hij milder gestemd. Hij kreeg er begrip voor dat zijn vader zich verzette tegen het kwaad.

Negen mannen werden op 9 juli 1942 in Fort Rhijnauwen bij Bunnik vermoord. Alle negen behoorden ze tot de Oranjewacht, die zich teweerstelde tegen het regime dat zich hun vaderland wederrechtelijk had toegeëigend. Ze werden gepakt en verdwenen achter het prikkeldraad.

In de expositie is Dons’ fotocamera te zien. In de vitrine ligt het Bijbeltje waaruit verzetsstrijder Frans Heinekamp steun putte, kort voordat hij wreed werd omgebracht. Er liggen ook volgetypte vellen papier, het werk van Dirk Willem Folmer –ook lid van de Oranjewacht–, die mét de papiertjes waarop hij een dagboek bijhield het kamp wist te ontvluchten en die aantekeningen later uitwerkte. Dick Folmer ging opnieuw het verzet in, werd opnieuw in de kraag gevat, probeerde opnieuw te ontsnappen. Hij kwam in 1944 om.

Zijn makkers uit de Oranjewacht stierven al op 9 juli 1942. Omgebracht. Neergeknald.

Kamp Amersfoort breidt uit

Kamp Amersfoort kan uitbreiden. De provincie Utrecht steunt de plannen met een bijdrage van 500.000 euro, zo werd dinsdag bekend. „Prachtig”, reageerde directeur Meershoek. „Volgend jaar kan de schop de grond in.”

Dankzij de beslissing van Provinciale Staten kan het bezoekerscentrum ook beschikken over het geld van de gemeenten Amersfoort en Leusden, die provinciale steun als voorwaarde hadden gesteld voor hun bijdrage. Amersfoort stelt 250.000 euro beschikbaar, Leusden 50.000 euro.

Eerder kreeg Kamp Amersfoort al 1,5 miljoen euro van de Postcodeloterij en 1 miljoen euro van het vfonds voor veteranen. De financiering van de eerste fase van de renovatie (bovengrondse uitbreiding) is daarmee rond. Kamp Amersfoort zoekt nog geld voor een extra verdieping onder het huidige herinneringscentrum en voor verbetering van het gebied rond het monument op de fusilladeplaats, ”Gevangene voor het vuurpeloton” (De Stenen Man). „Dat is echt nodig om bezoekers zo goed mogelijk te kunnen informeren en om educatief centrum te kunnen worden”, stelt Meershoek.

Het kamp in de gemeente Leusden, westelijk van de stad Amersfoort, was een van de grootste concentratiekampen in Nederland. Meer dan 35.000 Nederlanders zaten er vast. In de omgeving van het kamp, dat berucht was vanwege de terreur die er heerste, werden meer dan 300 gevangenen, veelal verzetsmensen, gefusilleerd. De nazi’s voerden tienduizenden gevangenen door naar kampen in Duitsland, waar velen alsnog om het leven kwamen.