„We moeten structureel aandacht hebben voor de waarborging van de democratie, rechtstaat en grondrechten in alle lidstaten en de EU-instellingen”, zei europarlementariër en initiatiefneemster Sophie in ’t Veld (D66). Ze wil dat de Europese Commissie een bindend pact opstelt voor zaken als onafhankelijkheid van de rechterlijke macht, mediavrijheid of homorechten.

Aanleiding daarvoor zijn recente ontwikkelingen in Polen en Hongarije. De Hongaarse premier Viktor Orban ontsloeg onafhankelijke rechters en sloot kritische kranten, de Poolse regering zette het grondwettelijk hof buitenspel. „Bij het toetreden tot de EU worden kandidaat-landen onder een vergrootglas gelegd. Maar waarom daarna wegkijken?”

Vice-voorzitter van de Europese Commissie Frans Timmermans dreigt met sancties als de Polen niet een aantal Brusselse eisen inwilligen om de rechtstaat te herstellen. Als uiterste middel kan het Poolse stemrecht in de EU worden opgeschort maar dat moet met instemming van andere lidstaten en zal waarschijnlijk niet gebeuren. De commissie moet volgens In ’t Veld meer middelen krijgen om zondaars ‘in het gareel’ te krijgen.

Ze stelt voor dat een panel van onafhankelijke experts jaarlijks een rapport opstelt dat tussen het Europees Parlement en nationale parlementen wordt beoordeeld. ‘Foute’ lidstaten kunnen worden gecorrigeerd, en hardleerse landen krijgen sancties opgelegd.

Timmermans zegt „secuur en positief” naar het voorstel te zullen kijken, maar wel twijfels over de haalbaarheid te hebben. „Zo’n rol voor een expertengroep, dat lijkt me juridisch moeilijk.” Ook ziet hij niet hoe de situatie in Polen anders kan worden aangepakt. „Dat is eigenlijk niet eens zo’n gecompliceerde affaire, maar ligt politiek erg gevoelig. Maar wij laten deze zaak niet rusten, we gaan ermee door.”