President Johnson dacht in 1968 slim te zijn. Zijn partij, de Democraten, stond er in de verkiezingen niet best voor. De kansrijkste kandidaat, Robert Kennedy, was in juni in de slotfase van de voorverkiezingen vermoord. De conventie had na veel toestanden en tumult Hubert Humphrey genomineerd. Maar die liep fors achter op de Republikein Richard Nixon.

In die situatie dacht Johnson een troef te kunnen uitspelen. Zes dagen voor de verkiezingen deelde Johnson mee dat bij de onderhandelingen die de VS in Parijs voerden over beëindiging van de oorlog in Vietnam zulke goede vorderingen werden gemaakt dat vrede binnen handbereik lag. Om duidelijk te maken dat dit ook werkelijk zo was, maakte de president bekend dat er geen bombardementen meer op Noord-Vietnam zouden worden uitgevoerd. Daarmee was een belangrijke eis van Hanoi ingewilligd.

De Democraten dachten hiermee niet alleen het pleit in Zuidoost-Azië te beslechten, maar ook de verkiezingsstrijd. De Amerikanen hadden immers schoon genoeg van de oorlog.

Maar dat was buiten de waard gerekend. De sluwe Nixon had voorzien dat Johnson deze verrassing uit de hoge hoed zou toveren. Daarom had hij eerder aan Zuid-Vietnam laten weten dat wanneer hij president zou worden, hij vooral zijn belangen zou verdedigen. Toen Johnson zijn toespraak had gehouden gaf een medewerker van Nixon aan Saigon het seintje dat het nu even op daden aankwam, en graag snel ook. Zuid-Vietnam trok daarop zijn delegatie terug uit Parijs. De vrede was dus niet dichterbij, zoals Johnson had gezegd, maar lag plotseling verder weg dan ooit. Johnsons opzet was mislukt en Nixon won.

Algemeen wordt dit mislukte plan van Johnson, dat duidelijk was bedoeld was om Nixon te verslaan, als de eerste oktober­verrassing gezien. Daarmee wordt dan bedoeld: een onverwachte ontwikkeling die vlak voor de verkiezingsdatum plaatsgrijpt en die de campagne een beslissende wending kan geven.

Hoewel de term pas sinds eind jaren zestig in gebruik is, bestaat het fenomeen al langer. President Truman werd in 1948 tegen alle verwachtingen in herkozen omdat hij net voor de verkiezingsdatum een poging om de Koude Oorlog te beëindigen torpedeerde.

De sfeer tussen de VS en de Sovjet-Unie was al maanden gespannen door de Russische blokkade van Berlijn. Truman stelde dat burgers in die omstandigheden eerder hun vertrouwen gaven aan iemand met ervaring dan aan een nieuwkomer. Vandaar dat hij er voordeel van had als de spanning nog even duurde. Hij speelde hoog spel. Maar de verkiezingsuitslag gaf hem gelijk. Inderdaad, zijn herverkiezing was op het nippertje. Sommige kranten berichtten zelfs op de ochtend na de verkiezingen dat Truman verloren had. Maar hij won. Mede dankzij de oktoberverrassing.

Trumans opvolger, Eisenhower, keek dit kunstje af. Hij kondigde in oktober 1952 aan dat wanneer hij president werd, hij persoonlijk naar Korea zou gaan om de oorlog daar te beëindigen. Eisenhower won en… deed wat bij beloofde. Vrij uniek dat een verkeizingsbelofte zo concreet wordt ingelost.

Nog verder terug in de geschiedenis: in 1796 dachten de Fransen kandidaat Thomas Jefferson te helpen in zijn strijd tegen John Adams. De Franse ambassadeur liet enkele dagen voor de verkiezingen weten dat de relaties tussen Frankrijk en Amerika beter zouden worden onder Jefferson. Die was echter niet blij met deze Franse oktoberverrassing. Adams buitte het bericht uit en won.

Ook Ronald Reagan was bang dat het buitenland een oktoberverrassing voor hem in petto had toen hij het in 1980 opnam tegen zittend president Jimmy Carter. Reagan vreesde dat Iran net voor de verkiezingen de gijzelaars vrij zou laten. Dan zou Carter vast winnen. Boze tongen beweerden dat Reagan daarom in het geheim met Teheran contact zocht om nog even te wachten. Dat deden de ayatollahs inderdaad, maar nergens is bewijs gevonden dat Reagan daarover met hen heeft gesproken. De gijzelaars kwamen vrij op de dag dat Carter de regering overdroeg aan Reagan.

zomerserie De route naar Washington

Leuke weetjes over de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Vandaag: de oktoberverassing