Niet voor niets zijn vrouwen het thema van de eerste tijdelijke expositie in het slot aan de rand van de Utrechtse Heuvelrug. Vanaf morgen is de schijn­werper gericht op een aantal kasteelvrouwen uit de achterliggende eeuwen. Als hun man er niet was, bestuurden zij het ”huys”, beheerden ze de uitgestrekte landerijen en onderhielden ze het sociale en politieke netwerk van hun echt­genoot. Soms jaren achtereen.

Té lang, vond Margaretha Turnor (1613-1700). Godard Adriaan van Reede, haar eega, werd maar van de ene naar de andere diplomatieke klus gestuurd, zonder tussendoor op zijn burcht op adem te kunnen komen. Als je nú niet thuiskomt, kom ik met je veertien kleinkinderen naar Berlijn om je te halen, deelde de slotvrouwe mee. Hij kwam. Eén dag; toen moest hij weer gaan.

Stapels brieven

De toon in Margaretha’s brieven werd er niet minder innig om. Ze bleef „Mijn heer, mijn liefste hartje” boven elk epistel zetten, en er bleven lijstjes bewaard van de versnaperingen die ze haar man in den vreemde deed toekomen.

En die waardeerde het, want hij bewaarde de brieven zorgvuldig, 490 in getal. Het kabinet waarin hij –volgens overlevering– al die correspondentie opsloeg, staat nu in het kasteel. En er staat –en vooral: hangt– nog veel meer, zo krijgen bezoekers van de themarondleiding te zien. Alle hoge muren hangen boordevol portretten van het voor- en nageslacht, gasten en vrienden van de adellijke bewoners die het kasteel bevolkten. „Nergens aankomen”, bezweren bordjes. Alles is hier oud en kostbaar.

Huisbewaarder/conservator Lodewijk Gerretsen wijst kamer na kamer aan wat aan welke kasteelheer en -vrouw herinnert. Met enkele werknemers en een leger onbetaalde krachten –„99 procent van wat hier gebeurt, is vrijwilligerswerk”– houdt hij kasteel, tuin en adellijke collectie in stand. De familie die het slot in 1977 aan een stichting overdroeg, komt nog enkele keren per jaar op bezoek. Hun privévertrek –normaliter verboden terrein– is nu even voor het publiek toegankelijk. Omdat het bij het thema past.

Citroentje

In het kasteel staat een bed waarin zowel de Franse koning Lode­wijk XIV als –eeuwen later– de Duitse keizer Wilhelm II geslapen heeft. Lodewijk zette kasteelheer Van Reede zijn anti-Franse houding betaald: hij brandde het slot in 1673 plat.

Vrouwe Margaretha leidde de herbouw, en dankzij haar brieven­collectie weten we daar veel van. Niet voor niets werd ze de bouwvrouw genoemd.

De brieven gingen ook over hun kleinkinderen, en over haar verdriet om het overlijden van hond Citroentje. Enkele van Marga­retha’s brieven aan haar man zijn –voor het eerst– in een vitrine te zien.

Vol geduld

De heren van Amerongen waren als gevolg van verplichtingen vaak van ”huys”. Dan beheerde hun vrouw het kasteel, loste zij de politieke perikelen op en onderhield ze zich met de rentmeester over het welzijn van het landgoed.

Vrouwen zijn nog altijd een belangrijke spil in het reilen en zeilen van het kasteel. Dat ging in 2010 na tien jaar restauratie weer open. Maar tijdens die sluiting had een groep vrouwen gewoon doorgewerkt: sinds 1979 zijn ze bezig met het conserveren van de eeuwenoude textielcollectie. Engelen, worden ze zelfs genoemd, vanwege hun grote geduld. Het zijn er 25. Daarnaast zijn vrouwen –samen met mannen– actief in het beheren van de collectie en het rondleiden van de 30.000 bezoekers die het kasteel jaarlijks trekt.

De themarondleiding ”Sterke Vrouwen op Kasteel Amerongen” wordt tot 2 oktober tijdens de openingstijden verzorgd.



>> kasteelamerongen.nl

730 jaar

De geschiedenis van Kasteel Amerongen, in de uiterwaarden van de Nederrijn, gaat meer dan zeven eeuwen terug. In 1286 kwam een woontoren tot stand. Het kasteel werd meermalen verwoest en herbouwd. Ondertussen werd het steeds groter.

Na de verwoesting door de Fransen in 1673 had ook weer herbouw plaats. Om historische of financiële redenen kwam het nieuwe kasteel op de oude fundamenten te staan. Daardoor is het slot hier en daar schots en scheef, maar dat is goed gecamoufleerd. „Dat is het verschil met het Maurits­huis in Den Haag, dat mathe­matisch aan alle kanten klopt”, zegt conservator L. Gerretsen. „Een ander verschil is dat Kasteel Amerongen geen ornamenten op de buitenmuren heeft.”

Lange tijd woonde de familie Van Reede hier. Later was het kasteel in handen van de Van Aldenburg Bentincks. In 1977 werd de Stichting Utrechtse Kastelen eigenaar, die het op 6 maart 1982 overdroeg aan de Stichting Kasteel Amerongen. In 1988 begon de restauratie van de bijgebouwen; later volgde het kasteel.

Rondleidingen worden er steeds al gegeven, maar vanaf nu kiest het slot elk jaar ook een thema. ”Sterke Vrouwen op Kasteel Amerongen” is het eerste. Het publiek mag ook in het onderhuis komen kijken, naar de keuken, de wildkamer en het gereedschap van de tuin­kabouters, zoals de vrijwilligers die de kasteeltuin onderhouden worden genoemd.

Rijke, jonge weduwe

In 1715 trouwde Henriëtte van Nassau-Zuylestein (1688-1759), bastaard-kleindochter van stadhouder Frederik Hendrik, met de twintig jaar oudere Frederik van Reede. Door Henriëttes inspanningen kreeg Kasteel Amerongen zijn vorstelijke allure. Kostbare serviezen en meubelen werden aangeschaft, prachtige plafondschilderingen aangebracht.

Maar rijkdom is heel iets anders dan geluk. Frederik overleed al na vier jaar huwelijk. De weduwe bleef met drie kleine kinderen achter. En zij overleefde hen alle drie, en ook haar enige schoondochter stierf eerder dan zij.

Als jonge weduwe spande Henriëtte zich ervoor in dat haar kinderen goed onderwijs kregen. Haar twee zoons gingen naar de universiteit van het Duitse Marburg. Sommige dingen zijn al zo oud als de weg naar Rome: ook toen stuurden deze heren studenten hun vuile was op naar hun moeder.

In de familiecorrespondentie valt op dat de gezinsleden altijd vroegen de groeten over te brengen aan vrouw Doorslag, de huishoudster. Uniek is dat de familie zelfs een portretje van haar had. Kennelijk nam zij een belangrijke plaats in. Het schilderstuk hangt nog steeds in het ”huys”.

In een van de vitrines ligt een brief aan stadhouder Willem III, waarin Henriëtte vertelde dat haar man in Denemarken was overleden. En een schrijven aan stadhouder Willem IV, waarin ze ook het overlijden van haar oudste zoon moest melden.

Handig huishoudboekje

Een hoge wand vol lange rijen boeken herinnert aan de lief­hebberij van Anna Elisabeth van Tuyll van Serooskerken (1745-1819). Onder haar bewind kreeg literatuur volop aandacht in de burcht nabij de Rijn.

Ook op muzikaal gebied stond ”Annabetje” haar mannetje. Ze schafte een klavecimbel en een Bätz-kabinetorgel aan en speelde daar ook op. Beide instrumenten zijn nog steeds in het kasteel te bewonderen, evenals een 19e-eeuwse vleugel.

Adel trouwde met adel en men zorgde ervoor dat het bezit niet in vreemde handen kwam, vandaar dat neven en nichten vaak aan elkaar gekoppeld werden. Anna Elisabeth huwde neef Frederik van Reede, junior. In het kielzog van stadhouder Willem V vluchtten ze naar Engeland toen de Fransen het in 1795 voor het zeggen kregen.

Het gezin leefde op te grote voet. Om de uitgaven én haar man in toom te houden, introduceerde Annabetje begin negentiende eeuw een huishoudboekje. Het begon met de spreuk: „Goede orde in zijne uitgaaf verschaft een dubbel goed. De ziele wint de rust en ’t lichaam overvloed.”

Na deze tegeltjeswijsheid volgden tabellen en lijstjes die een mooi inkijkje in het uitgavenpatroon van een adellijke familie in die tijd geven. Het boekje wordt getoond tijdens de themarondleiding. In de vitrine ligt ook de proeve van een roman die Anna Elisabeth dacht te publiceren en een catalogus van haar omvangrijke bibliotheek.

Zwerveropvang

De bewoners van Kasteel Ame­rongen hadden aandacht voor zwervers, onder mens en dier. Toen keizer Wilhelm II na de Eerste Wereldoorlog naar Nederland vluchtte, voelde graaf Bentinck zich verplicht hem onderdak te verschaffen op Kasteel Amerongen. Daar staat het bureautje waar de Duitse keizer waarschijnlijk de abdicatie tekende. Al verloor hij daarmee niet alle hoop op een terugkeer naar zijn rijk.

Avond aan avond moesten de Van Aldenburg Bentincks zijn lange en veel herhaalde verhalen aanhoren. De luiken waarachter musici zaten die de maaltijden opluisterden, zijn nog te zien. Uiteindelijk vond de ex-keizer twee dorpen verderop, in Doorn, definitief domicilie.

De dochter des huizes in Ame­rongen, Elisabeth van Aldenburg Bentinck (1892-1971), leidde zijn verblijf in goede banen; haar moeder was in 1916 overleden. De langdurige logeerpartij had blijvende gevolgen: Elisabeth trouwde met de adjudant van de keizer, Sigurd Wilhelm Adolf Arnold Christoph Frank von Ilsemann. Een monumentaal portret van haar gezin is deze zomer voor het eerst te bewonderen in het kasteel.

Elisabeth zette zich haar hele leven in voor het welzijn van dieren. Zo zamelde ze geld in voor mishandelde paarden op Java en Sumatra en onderhield ze de dieren­ambulance. Dankzij haar is in de jaren zestig dierenasiel De Hazenberg in Amerongen opgericht. Ook de dierenbegraafplaats in de tuin van Kasteel Amerongen herinnert aan haar dierenliefde.