Max Nefyodov werkte tien jaar lang als bankier. Daar verdiende hij genoeg om een „horloge van enkele maandsalarissen” te betalen. Net als veel Oekraïners houdt hij van grote uurwerken. Nu dient hij als staatssecretaris van Economische Zaken. Hij hoort bij de nieuwe lichting jonge, technocratische bestuurders. De meesten zijn afkomstig uit het bedrijfsleven en hebben een opleiding genoten in het Westen. Het zijn meer managers dan politici.

Nefyodov kiest niet voor de traditionele uitstraling van de meeste bestuurders. Hij wil hip zijn. Hij combineert een gitzwarte ayatollahbaard met een opgeschoren kapsel. Boven zijn driedelige grijze pak heeft hij een open boord. Op zijn ministerie werkten vroeger 1800 mensen. Na de Maidanrevolutie van februari 2014 zag de nieuwe regering dat het ambtenarenapparaat moest worden omgebouwd. Aanvankelijk besloot de regering dat iedereen die al lang bij de overheid werkte, zou worden ontslagen. Volgens de Raad van Europa (een mensenrechtenorganisatie van 47 lidstaten) kwam dat echter neer op een collectieve schuldigverklaring. Nu wordt daarom elk geval afzonderlijk bekeken.

Toch ging het snoeien door. Het ministerie van Nefyodov ontsloeg 900 van de 1800 ambtenaren. De vraag of er voldoende institutioneel geheugen overbleef om door te draaien, wuift hij weg. „Wat heb ik aan institutioneel geheugen dat alleen maar corrupt is? Veel van deze ambtenaren droegen horloges zo duur als mijn auto. Van rijke familie, zeiden ze. Onder leidinggevenden is ten minste 90 procent vervangen.”

Onder het ministerie van Economische Zaken functioneerden ook 3000 staatsbedrijven. „Variërend van de spoorwegen tot laboratoria, van energiemaatschappijen tot een paardenfokbedrijf. Sommige zijn functioneel en blijven, andere waren alleen bedoeld om ambtenaren aan inkomsten te helpen. Wat een overheid met een paardenfokkerij moet, is mij een raadsel.”

In de bankenwereld ging het ook hard. Sinds de omwenteling in februari 2014 zijn er ten minste tachtig banken gesloten, zegt een Nederlandse functionaris op basis van anonimiteit. „Al die duizenden mensen bij de Centrale Bank van Oekraïne waren niet in staat goed toezicht uit te oefenen.” Verbazend was dat niet. De banken waren veelal eigendom van miljardairs die kritiek van ambtenaren met smeergeld tegemoet traden. Deze oligarchen zorgden er evenzeer voor dat het parlement nooit wetten aannam die voor hen onwelgevallig waren.

Verf

Hervormingsgezinde Oekraïners kunnen elkaar lang vermaken met voorbeelden van corruptie uit het verleden. De Deense ambassade vroeg eens bij het ministerie van Transport waarom een leverancier een scherpe aanbieding voor verf was kwijtgeraakt. Wat bleek? De aanvraag noemde specifiek blikken van 405 liter (in plaats van 400 liter). En ‘toevallig’ was het precies een Oekraïens bedrijf dat dit kon leveren, zo vertelt oud-staatssecretaris Volodymir Shulmeister.

In de regio Donetsk zette een gemeente jaarlijks een kerstboom neer. Kosten: 10.000 euro (waarvan allicht een deel naar de betrokken ambtenaar ging). Toen de boom de afgelopen jaren openbaar werd aanbesteed, stond-ie er voor een prikkie.

Een ander voorbeeld komt uit het ministerie Nefyodov zelf. Er waren koffieautomaten nodig die binnen 50 minuten moesten worden geleverd. ‘Toevallig’ was er een bedrijf dat ze klaar had staan en subiet kon leveren.

Nefyodov weet een goed middel tegen deze vormen van corruptie: de aanbesteding openbaar maken. Dat is een van zijn taken op het ministerie. Uiteindelijk moet alles via internet gaan. Elke burger kan dan de aanvragen en intekeningen zien.

Binnenkort moeten politici en ambtenaren ook al hun inkomsten en bezittingen openbaar maken. „In het verleden vroegen wij ons af wat politici met de winsten uit hun bedrijven deden”, zegt parlementslid Svetlana Zalishtsjuk. „Die geheimzinnigheid is nu voorbij. Al hun gebouwen en paleizen moeten in een opgave verschijnen.”

Het noemen van paleizen herinnert aan het glanzende buitenhuis van de verdreven president Janoekovitsj. Een „monument van corruptie”, noemt de Amerikaanse ambassadeur Geoffrey Pyatt het. „Mijn Oekraïense bewaker en ik waren sprakeloos toen we eromheen liepen.”

De opgave van bezittingen zal op internet gepubliceerd worden. „We worden nog opener dan enig ander land in de wereld”, zegt een naaste medewerker van president Porosjenko. Het staatshoofd heeft zelf trouwens ook genoeg op te geven. Zo hangt het land vol met reclame voor zijn snoepbedrijf Roshen.

Behalve deze maatregelen is een anticorruptiebureau opgericht en wordt Justitie uitgebreid met een speciale corruptieaanklager. Ook wordt de grondwet aangepast om politieke druk op rechters tegen te gaan.

Salaris

Ondanks al deze stappen gaan de hervormingen Nefyodov niet snel genoeg. Het lage salaris van bestuurders is hem een doorn in het oog. Ministers en staatssecretarissen verdienen per maand niet meer dan 300 dollar (270 euro). Dat is lang niet genoeg om huisvesting te betalen en zich te kleden op een manier die bij een bewindspersoon past.

„Deze lage salarissen zijn een uitnodiging om aanvullend inkomen te verwerven”, zegt oud-staatssecretaris Shulmeister. Dat „aanvullend inkomen” is een ander woord voor corrupt geld. Voor Shulmeister –die aan de TU Delft studeerde en Nederlands spreekt– was het lage salaris een belangrijke reden om zijn functie neer te leggen. Nu werkt hij onbetaald als vrijwilliger op hetzelfde ministerie.

Nefyodov vindt zo’n laag salaris voor zichzelf niet erg. Hij heeft genoeg spaargeld om een deel van zijn leven te wijden aan de opbouw van het land. „Wij werken op het ministerie veel met vrijwilligers die een goede baan opgeven om ons te helpen. Maar langer dan twee jaar houd ik het niet vol. Ik hoop dat dit lang genoeg is om de hervormingen door te voeren.”

Inmiddels is het de vraag of Nefyodov de twee jaar vol maakt. Eén dag na het gesprek met een groep Nederlandse journalisten –vorige week dinsdag– kondigde zijn minister het aftreden van de politieke top van het departement aan. Minister Aivaras Abromavicius stelde in een uitgebreide verklaring dat zijn hervormingen worden tegengewerkt door medewerkers van president Porosjenko. Abromavivius zei dat zijn hele team zou aftreden.

In Nederland kan een bewindspersoon onmiddellijk aftreden. In Oekraïne moet het parlement, de Verchovna Rada, zich hierover uitspreken. Een woordvoerder meldt dat dit volgende week gebeurt. In die tussentijd zijn nog onderhandelingen mogelijk. Het is meermalen gebeurd dat ministers hun afscheidsbrief hebben ingetrokken.

Donorgeld

De politieke crisis laat zien dat de hervormingen ook binnen de regering spanning oproepen. De gekozen marsroute is bovendien niet geheel een vrije keuze. Het Westen stelt keiharde eisen in ruil voor donorgeld.

Tot nu toe is het Westen redelijk tevreden. Een hoge Amerikaanse diplomaat stelde met genoegen vast dat er voor Oekraïne nu „geen weg terug meer” is.

Minister Oleksi Pavlenko van Landbouw en Voedsel pikt dit soort signalen ook op. Met zijn opleiding aan Nyenrode in Nederland en werkervaring bij ABN Amro en KPMG behoort hij tot de westers georiënteerde bewindslieden. „Voor het eerst zeggen Amerikanen en Europeanen dat er geen corrupte ministers meer zijn.”

Het dreigende aftreden van minister Abromavicius van Economische Zaken ontlokte directeur Lagarde van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) woensdag een zeer scherpe reactie. Zij dreigde het steunpakket van 17,5 miljard dollar te blokkeren als er twijfel ontstaat over de toekomst van de hervormingen. Volgens haar is terugval namelijk wel mogelijk.

Ook in Oekraïne klinken tegenstemmen tegen de huidige regering. De leider van het Oppositieblok in de hoofdstad Kiev, Oleksandr Puzanov (38), staat in theorie wel achter de hervormingen, hoewel zijn partij vol zit met vrienden van de verdreven president Janoekovitsj. „Maar de huidige regering is aan het slopen, zonder eerst iets nieuws te bouwen. Ontslagen ambtenaren zitten zonder compensatie thuis. Investeerders lopen weg omdat het beleid onvoorspelbaar is.”

De onvermijdelijke vraag is of het vroeger beter was. Niet alles, zegt Puzanov. „Maar de pensioenen lagen wel op 150 dollar per maand in plaats van op 50 dollar. En de energieprijs was slechts 15 procent van wat ze nu is. Dit jaar krijgen we waarschijnlijk voor de derde keer te maken met inflatie van 40 procent. En intussen hebben we 2 miljoen vluchtelingen uit het oosten van Oekraïne. Ik begrijp best dat hervormingen nodig zijn, maar dit beleid werkt niet. Mijn indruk is dat de mensen in de regering volop van ons stelen.”

Met 50 kilo de corrupte politie te lijf

Vroeger liep je een straatje om als je in Oekraïne een politieagent tegenkwam. Had hij iets op je aan te merken, dan gaf je hem een fooi. Na de vernieuwing van de politie is die tijd voorbij.

Khatia Dekanoidze (39) houdt nonchalant haar linkerhand in haar broekzak en steekt de rechter toe aan haar bezoekers. De Georgische is ingehuurd om de nationale politie in Oekraïne te hervormen. Ze heeft er zelfs haar Georgische paspoort voor ingeleverd.

Elk weekend trekt ze naar een andere regio om daar het vernieuwde politieteam van start te laten gaan. Ze is trots op wat er sinds de zomer is bereikt. Klachten over de agenten in hun nieuwe uniformen hebben haar nog niet bereikt. Integendeel: mensen willen op de foto met de agenten in hun vernieuwde uniformen. „In Lviv kwamen vrachtwagenchauffeurs naar de agenten toe om te betalen. Maar dat hoefde ineens niet meer.”

Ze is een bekend fenomeen in Oekraïne. In het land noemt men haar doorgaans ”Gatja” (met een zachte g). Terwijl ze spreekt, verschijnt Michail Sakaasjvili op het tv-scherm in haar kantoor. Hij is een landgenoot van Dekanoidze, die in 2004 de eerste westers gezinde president was. Momenteel is hij gouverneur van Odessa in het zuiden van Oekraïne. „Hij is een van de vele Georgiërs hier”, vertelt de politiechef. De Oekraïense regering trekt ze aan omdat Georgië onder leiding van toenmalig president Saakasjvili succesvol is geweest in de strijd tegen corruptie.

Dekanoidze heeft duizenden agenten ontslagen om de politie weer gezond te maken. „Verrot tot op het bot”, zeggen waarnemers in Oekraïne over de oude politiemacht.

„De politie is het eerste dat burgers zien van de staat”, legt Dekanoidze uit. „Dat moet in orde zijn. Als de burger daar geen vertrouwen in heeft, komt het met de rest ook niet goed.”

De nieuwe politie treedt anders op tegenover de burger. „Als vroeger je portemonnee werd gestolen, hoefde je van de politie geen open oor te verwachten. Nu komt een agent naar je toe en probeert hij je te helpen.” Dat is de nieuwe mentaliteit. De politie werkt in dienst van de burger. Vroeger was iedereen onderdaan van de oppermachtige (sovjet)staat. Nu is dit het algemene model in Oekraïne: een overheid die de samenleving dient.

Een goede politie mag wat kosten. De salarissen zijn verdubbeld. Agenten hoeven dus ook niet meer corrupt te zijn om een goed inkomen te hebben. Van de nieuwelingen is ook 27 procent vrouw.

Het vertrouwen in de politie is sterk gestegen, zelfs tot boven de 70 procent. Alleen in Ottawa in Canada is dat –met 95 procent– nog hoger, glimlacht de Georgische.

Onder het tv-scherm staan drie iconen van heiligen. Het zijn cadeautjes voor haar verjaardag, zegt ze. „Ik ben christen en men wilde mij hiermee een plezier doen.”

Haar hervormingen roepen weinig weerstand op, zegt ze. „Het is duidelijk dat de publieke opinie dit steunt. Er was een demonstratie van oud-politiemensen hier vlak onder mijn kantoor. Maar op Facebook kregen deze mensen niet één like.”

Of er voor haar gevaar zit in het hervormen van de politie? Genoeg, zegt ze. „Met mijn 50 kilo ben ik een makkelijk doelwit.” Zodra ze buiten komt, wordt ze geschaduwd door twee bewakers. Tot grote schrik van haar moeder, die haar met Kerst bezocht. „Zeg eens eerlijk, Khatia, zei ze, is het gevaarlijk wat je doet?”

Klagen veel politici dat ze met 300 dollar (270 euro) te weinig verdienen om rond te komen, Khatia’s salaris is ‘corruptiebestendig’. „Ik verdien 76.000 hryvnia (2600 euro). In mijn vorige werk als expert verdiende ik wel twintig keer zoveel. Maar ik doe het niet voor het geld. Als ik mijn ouders en mijn zoon in Georgië ermee kan onderhouden, is het genoeg. Ik eet weinig en verder heb ik toch geen tijd het op te maken.”