Bijna vijf maanden, van begin augustus tot eind december, deed Abraham Kuyper in 1898 over zijn reis naar het door hem zo bewonderde Amerika. Prof. Harinck, directeur van het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (1800-heden) aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, trekt er iets minder lang voor uit. „Vergeet niet: Kuyper moest met de boot. Wij proberen ons programma in twee, mogelijk drie reizen van twee weken af te werken.”

In 2014 ging Harinck ook al in het voetspoor van de grote gereformeerde voorman. Samen met de documentairemakers Hans Hermans en Martin Maat, een camera- en een geluidsman volgde hij de tocht die Kuyper in 1905 en 1906 maakte „om de oude wereldzee”, oftewel de landen rond de Middellandse Zee. Hun reis werd in acht afleveringen uitgezonden door de IKON.

U lijkt de smaak te pakken te hebben.

„De tv-serie ”Om de oude wereldzee” bleek een succes. Vanuit Hilversum kwam vervolgens de vraag: „Heb je nog niet iets?” We zijn toen uitgekomen op de andere grote reis die Kuyper heeft gemaakt, naar Amerika. Die was al eerder, in 1898. Hiervan zullen overigens vier afleveringen verschijnen in plaats van acht. En omdat de IKON per 1 januari feitelijk heeft opgehouden te bestaan, neemt de EO ze voor zijn rekening.”

Met zijn reis ging voor Kuyper een langgekoesterde wens in vervulling, zegt Harinck. „Voor Kuyper was Amerika het land van de toekomst. Hij zag Amerika als een land dat gebaseerd was op de calvinistische principes, waarbij de burgerlijke vrijheden, de democratie, hoog in het vaandel stonden. Dat was zijn ideaalbeeld, ook voor Nederland. Want ons land kende wel een monarchie, maar diep in ons hart zijn we republikeinen, meende Kuyper. En in Amerika zag je hoe een en ander gestalte kreeg.”

Maar, ja, voor een reis van drie, vier maanden moest je wel een reden hebben. Harinck: „Die kwam er in 1896. Kuyper kreeg toen een uitnodiging om het 150-jarig bestaan van Princeton University bij te wonen. Hij zou dan ook een eredoctoraat krijgen. Bovendien zou hij aan het ernaast gelegen Princeton Seminary de zogenoemde Stonelezingen mogen verzorgen. Maar 1896 lukte niet: de synode van de Gereformeerde Kerken in Nederland, die in 1892 waren ontstaan, zou bijeenkomen, en er was veel kritiek op Kuyper. Ook over de VU zou gesproken worden. Daar moest hij dus toch wel bij zijn.

Ook het jaar erop werd moeilijk: toen waren er de Tweede Kamerverkiezingen. Het jaar daarop, 1898, was opnieuw heel ongelukkig: op 6 september zou Koningin Wilhelmina worden ingehuldigd, en daar moest Kuyper eigenlijk ook wel bij zijn. Maar deze keer liet hij zich niet meer weerhouden. Begin augustus 1898 vertrok hij naar Amerika.”

Wat zijn uw plannen?

„We gaan eerst naar de staat Michigan. Grand Rapids, Holland. Daarna naar Iowa, waar we Pella bezoeken. Vervolgens is Kuyper tien dagen in Chicago geweest – maar om praktische redenen gaan wij daar onderweg naar Iowa heen.

Basis is steeds het verhaal dat Kuyper zelf heeft nagelaten. Hij bezocht bijvoorbeeld de Nederlanders in Michigan en drong er bij hen op aan dat zij zich aanpasten aan de Amerikaanse samenleving. Zij moesten Engels gaan spreken, vond Kuyper, en het Nederlands opgeven, assimileren. Op dit moment heb je in Michigan vergelijkbare discussies. Ook daar komen vluchtelingen aan – passen ze in de Amerikaanse samenleving, en hoe? Wij willen daar mensen over interviewen.

In Iowa spelen de voorverkiezingen voor het presidentschap de komende weken een grote rol, Iowa is altijd de eerste Amerikaanse staat. We spreken verschillende christelijke mensen: wat kiezen zij en waarom? Kuyper adviseerde mensen steeds op de republikeinen te stemmen.

In Iowa bekijken we ook hoe de oorspronkelijke cultuur wordt vastgehouden: er is bijvoorbeeld aandacht voor Nederlandse klederdrachten, die getoond worden op de jaarlijkse tulipfestivals in de lente.

En dan Chicago. Kuyper geeft hoog op van de cultuur van deze stad, maar heeft daarbij geen oog voor de zelfkant: de misdaad tierde er ook in zijn tijd al welig. Als contrast willen wij inzoomen op de duistere kant van Chicago, en onder meer hulpverleners interviewen.”

En Princeton?

„Daar gaan we op onze tweede reis heen, een paar weken later. Dat is de Oostkust. Volgens de planning bezoeken we eerst New York. Daarna gaat het richting de Canadese grens, waar Kuyper een paar weken vakantie hield. Vervolgens naar Princeton, waar hij dus zijn beroemde Stonelezingen heeft gehouden. Aan het seminarie willen we diverse mensen interviewen. Daarna vertrekken we naar Baltimore, waar laatst de rassenrellen weer zijn opgelaaid. De reis eindigt dan in Washington. Hier sprak Kuyper met de toenmalige president, William McKinley, onder meer over de boeren in Zuid-Afrika. Kuyper vond McKinley geen sterk leider, al was hij wel een „man des gebeds.””

De Christian Reformed Church, CRC, heeft haar wortels in Kuypers Gereformeerde Kerken in Nederland. Spreekt u ook met mensen uit dit kerkverband?

„Zeker. Veel mensen die we interviewen, zijn verbonden aan de CRC, of een van de andere emigrantenkerken. Vaak hebben ze een Nederlandse naam, en bijna altijd Nederlandse roots. In Michigan besteden we bijvoorbeeld ook aandacht aan ds. Albertus van Raalte, die hier het stadje Holland stichtte.”

In 2012 publiceerde Geert Mak zijn boek ”Reizen zonder John”, waarvoor hij de reis die schrijver John Steinbeck in 1960 door Amerika maakte, herhaalde. Mogelijk is er het risico van overlap?

„Dat verwacht ik niet. Op z’n hoogst is er sprake van hetzelfde idee: Geert Mak reisde John Steinbeck achterna, wij Kuyper. Maar alleen al inhoudelijk gaat het om heel verschillende reizen.”

Een boek komt er misschien wel?

„Dat is wel de bedoeling, ja, net zoals na de reis ”Om de oude wereldzee”. Maar dat wordt zeker geen boek van bijna 600 bladzijden, zoals Geert Mak; ik zou niet weten waar ik de tijd vandaan moest halen. Misschien 160.”

Sowieso vraag je je af waar u de tijd vandaan haalt…

„Het scheelt dat ik de komende weken geen colleges aan de VU hoef te geven. En per mail kun je ook ver van huis nog wel wat doen. De andere kant is ook dat zo’n reis wel weer veel oplevert.”

Wie bekostigt zo’n reis?

„Een deel wordt bekostigd door Hilversum zelf. Maar het grootste deel komt toch wel uit het Abraham Kuyperfonds. En daar kan ik natuurlijk alleen maar blij mee zijn.”

Wat verwacht u dat uw tweede Kuyperreis oplevert?

„In Amerika ben ik al heel wat keren geweest, in die zin zal deze reis minder opleveren dan de vorige. In de meeste landen „om de oude wereldzee” was ik nog nooit geweest. Maar hier heb ik om andere redenen zin in. Opvallend blijft bijvoorbeeld dat Kuyper in Amerika momenteel zó gewaardeerd wordt – juist buiten de Nederlandse emigrantenkring. In Nederland is dat amper nog het geval. Mogelijk dat deze reis een andere Kuyper laat zien dan die men meent te kennen, en die hem weer wat meer onder de aandacht kan brengen.”

Prof. dr. George Harinck doet de komende weken ook in deze krant verslag van zijn reis door Amerika. Dinsdag verschijnt het eerste deel.

Lees ook:

Interview met George Harinck in het Reformatorisch Dagblad van 7 mei 2015: „Kuyper was soms lyrisch, ik snap dat”

Verslag boekpresentatie ”Aan het roer staat het hart” in het Reformatorisch Dagblad van 9 mei 2015: Valkuil is voor westerling nooit ver weg

Verslag AKZ±lezing in het Reformatorisch Dagblad van 11 juni 2015: Segers: Kuyper peilde islam juist

Verslag AKZ±lezing in het Reformatorisch Dagblad van 25 juni 2015: „Kuyper zag scherp kloof tussen Rusland en het Westen”

Recensie dr. A. A. van der Schans van het boek ”Aan het roer staat het hart” in het Reformatorisch Dagblad van 17 september 2015: In het voetspoor van Kuyper

Bespreking prof. dr. A. Baars van het boek ”Reizen zonder John” in het Reformatorisch Dagblad van 5 januari 2013: Reizen zonder Geert