Twee feiten: de Franse premier Manuel Valls waarschuwde op 19 november voor terroristische aanvallen met biologische of chemische wapens, na het bloedbad in Parijs (RD 20-11). Volgens een anonieme bron in Ninevé, geciteerd door IraqiNews, zou IS op 11 november het hoofd van de vakgroep natuurkunde van de universiteit van Mosul hebben geëxecuteerd. De man zou hebben geweigerd biologische wapens te produceren.

Op 18 december stelden de 173 lidstaten van het biowapenverdrag de data voor de komende achtste herzieningsconferentie vast. De conferentie zal plaatsvinden van 7 tot 26 november 2016. Is dat de kans om de wereld veiliger te maken tegen bioterreur, of wordt men ingehaald door de realiteit?

Onderzoek

De ontwikkeling en het bezit van biologische wapens zijn al sinds 1975 verboden. Maar helemaal uitbannen kan niet. Soortgelijke micro-organismen en technologie zijn namelijk noodzakelijk voor levensreddende medicijnen en vaccins, en in de voedselproductie.

Nederlandse universiteiten, farmaceutische en biotechnologie­bedrijven en ziekenhuizen hanteren een gedragscode om misbruik van hun faciliteiten voor bio­wapens te voorkomen. De gedragscode is in 2007 opgesteld door een werkgroep van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW).

De overheid heeft echter onvoldoende vertrouwen in de gedragscode en het zelfregulerend vermogen van de sector. Het kabinet bevestigde op 19 oktober dat het een exportvergunning verplicht kan stellen voor de publicatie van gevoelige resultaten van onderzoek dat uitgevoerd is in overeenstemming met de gedragscode.

Vooraanstaande onderzoekers vinden alle regels onwerkbaar en ineffectief. De zich sinds 2012 voortslepende controverse heeft volgens hen een verlammend effect op onderzoek naar vaccins tegen griep en andere infectie­ziekten.

Ondertussen maakt vooruitgang in de synthetische biologie en andere levenswetenschappentechnologie het steeds makkelijker voor amateuronderzoekers buiten de beveiligde instellingen om nieuwe biotechnologische producten te maken. Verreweg de meeste doe-het-zelfbiologen zijn volkomen betrouwbaar en gebruiken in principe ongevaarlijke micro-organismen. Toch maakt deze ontwikkeling het de veiligheidsdiensten niet gemakkelijker om bioterreur te vermijden.

Hete hangijzers

In dit mijnenveld leidde het biowapenverdrag tot voor kort een kwijnend bestaan. Het kreeg weinig aandacht van de politiek en van maatschappelijke organisaties. Hete hangijzers zijn verder het gebrek aan onafhankelijke controle op de naleving van het verdrag en het feit dat veertien landen het verdrag nog niet ondertekend hebben en negen andere het verdrag nog niet hebben geratificeerd.

Gelukkig zijn er tekenen van herleving. Diplomaten en experts hebben verschillende voorstellen gedaan voor de verbetering van het verdrag, zoals nieuwe waarborgen die ertoe moeten leiden dat staten de bepalingen van het verdrag nakomen. Er zijn ook plannen om ontwikkelingen in wetenschap en technologie, die de implementatie van het verdrag ondersteunen dan wel onder­graven, systematischer in kaart te brengen.

Recent zijn er ook nieuwe non-gouvernementele organisaties actief geworden in de Geneefse wandelgangen, waaronder ”Par­liamentarians for Global Action”. Deze organisatie stelde op 
1 december in San Salvador een actieplan vast voor universalisering en de nationale implementatie van de conventie. Onder de 1300 leden uit 140 landen zijn twaalf Nederlandse Kamerleden. Hopelijk komt deze hernieuwde politieke belangstelling op tijd om het komend jaar het verbod op biowapens te versterken, zonder de ontwikkeling van levenswetenschappen voor vreedzame doelen te frustreren.

De auteur zijn respectievelijk onafhankelijk adviseur op het gebied van technologie en samenleving en senior beleidsadviseur bij Pax Christi Internationaal. Zij schreven dit artikel op persoonlijke titel.