„Misschien moeten we deze tenten wel afbreken.” Michael Ruscheinsky laat het zich terloops ontvallen tegenover een medevrijwilliger. Op het uitgestrekte terrein Lageso, midden in Berlijn, heeft de hulporganisatie Moabit Hilft een hoekje toegewezen gekregen om warme kleding, dekens en toiletartikelen te verdelen die worden gebracht door hulpvaardige Berlijners. Hier komen dagelijks tussen de 500 en de 600 ‘verse’ vluchte­lingen aan om een wachtnummertje te halen, waarmee ze zich over een aantal maanden kunnen laten registreren.

De vrijwilligster schrikt van de plotselinge opmerking van haar collega. „Hoezo, moeten ze weg?” Ruscheinsky omhelst haar. „Ik hoorde het net op het stadhuis. Kennelijk willen ze hier iets bouwen. Oude plannen, die ze ondanks dit alles willen doorzetten.” Hij zucht, rolt met zijn ogen. „Zo gaat het hier dus steeds.”

De Berlijner raakte naar eigen zeggen enigszins toevallig betrokken bij de hulp aan vluchtelingen. Hij kwam in actie toen hij in augustus in de krant las hoe honderden mensen in de stekende zon bij temperaturen van 40 graden Celsius stonden te wachten, en belde een bedrijf met de vraag of het water kon sponsoren.

Toen hij zelf polshoogte kwam nemen, werden de flesjes net afgeleverd, maar hij schrok erg van wat hij aantrof. „Hier staan mensen uit te drogen, midden in de hoofdstad van Duitsland. Dat had ik natuurlijk al wel gehoord, maar om te zien dat het werkelijk zo is, was echt een schok.”

De acteur en regisseur besloot daarop zelf te gaan helpen. „Ik kan het me veroorloven, want ik had net twee projecten afgerond, zodat ik mijn huur tot eind dit jaar kan betalen.” Sindsdien bemoeit hij zich met de dagelijkse gang van zaken op het terrein, waar dagelijks honderden mensen in de rij staan.

Ruscheinsky is ronduit verbitterd over de houding van de lokale overheid, die volgens hem veel te weinig doet. „Sterker nog: we worden tegengewerkt.” Hij wijst op gaten in de muur van het kleine gebouwtje van waaruit de vrijwilligers opereren en de binnengebrachte kleding sorteren. „We wilden onze mensen beschermen tegen de regen door provisorisch een dakje in elkaar te timmeren. Daarop kwam een ambtenaar met de vraag of we wel een bouwvergunning hadden.”

Hij zucht diep. „Dit is typisch Duitsland. Merkel eist flexibiliteit van het land om deze crisis aan te pakken.” Een mooie uitspraak, vindt hij. Al is de realiteit volgens hem anders. „Natuurlijk kan de overheid niet zomaar alles regelen. Het is logisch dat vrijwilligers bijspringen. Maar vervolgens geven de ambtenaren geen ondersteuning om ons werk te doen. Nee, ze komen het dakje weghalen. En misschien straks ook onze tenten.” En die houding is volgens Ruscheinsky gevaarlijk voor de gastvrije houding onder de Duitse bevolking.

Schaamte

Dat de ”Wilkommenskultur”, het warme welkom voor vluchtelingen, slechts te verklaren is door de Tweede Wereldoorlog, is volgens Hanco Jürgens te kort door de bocht. De wetenschappelijk medewerker van het Duitsland Instituut Amsterdam kijkt liever naar de huidige politieke dynamiek. „Je hebt in Duitsland extreemrechts en de rest. Opvangcentra worden in brand gestoken. Daar schamen de meeste Duitsers zich ontzettend voor.”

Volgens Jürgens kun je wel zeggen dat de Tweede Wereldoorlog een indirecte rol speelt. „Dit gaat niet over Adolf Hitler, maar over echte neonazi’s en hun misdaden. Bijvoorbeeld de serie moorden tussen 2000 en 2006 op allochtone winkeliers door de terreurcel NSU. Met het welkom heten van vluchtelingen willen mensen laten zien dat het verleden niet mag terugkeren.”

Bondskanselier Angela Merkel is inmiddels verworden tot symbool van de open armen van Duitsland. Weekblad Der Spiegel beeldde haar nota bene af als Moeder Teresa.

Jürgens ziet twee belangrijke drijfveren voor haar politieke koers. De eerste is volgens hem dat Merkel veranderingen tot stand wil brengen binnen de bestaande internationale verdragen. Ze beseft dat het Dublinakkoord, waarin is afgesproken dat vluchtelingen asiel aanvragen in het land waar ze Europa binnenkomen, totaal is mislukt. „Het is haar overtuiging dat Europa daarom moet ingrijpen, daarbij neemt ze het voortouw. Al krijgt ze de rest van de Europese Unie moeilijk mee.”

Haar andere motief kreeg ze weliswaar van huis uit mee van haar vader, die predikant was. Maar ook dat is te simpel gezegd, vindt Jürgens. „Zo begrijp je haar motivatie wel. Maar het opkomen voor christelijke waarden moet je veel meer zien in de lijn van haar voorgangers Adenauer en Kohl.”

De christendemocraten stonden aan de wieg van de EEG, gaven de Europese idee vorm, kwamen op voor internationaal recht en bemoeiden zich met het samengroeien van Oost- en West-Duitsland, somt Jürgens op. „Ze leerde van haar vader dat je als christen daar moet zijn waar je nodig bent.”

Intussen piept en kraakt het kabinet-Merkel III hevig. De meeste tegenwind krijgt het nota bene van de Beierse zusterpartij van het CDU, de CSU. Partijleider Horst Seehofer gaat vanuit München flink tekeer tegen het opendeurbeleid van de bonds­kanselier. Afgelopen weekend leek ze hem tot bedaren te kunnen brengen door aan de Duits-Oostenrijkse grens opvangkampen toe te staan, tot grote ergernis van coalitiepartner SPD.

De ruzie lijkt heftig, maar eigenlijk zitten de drie partijen op één lijn, zegt de Amsterdamse Duitslandkenner. Volgens hem moet Merkel hier wel uitkomen „Alle drie de partijen erkennen dat Duitsland dit niet alleen kan oplossen, dat andere Europese landen moeten bijspringen. Op de eerstvolgende Europese toppen zal Merkel dit onderwerp boven aan de agenda zetten, net zolang tot andere lidstaten Duitsland te hulp schieten. Daarin is ze heel vasthoudend.”

Jürgens ziet grote overeenkomsten tussen de vluchtelingencrisis en de euro­crisis. „Merkel verbond haar lot aan dat van de euro: „Mislukt de euro, dan faalt Europa.” Nu doet ze dat ook met de vluchtelingen, door te zeggen: „Het lukt ons.””

Ook haar strategie heeft dezelfde contouren als haar aanpak van de kredietcrisis, zegt hij. „Ze komt niet met een alles­omvattend plan. Ze knipt het immense probleem op in stukjes en gaat ze één voor één te lijf.” Merkels politieke lot hangt af van de aanpak van deze crisis. „In de aanloop naar de deelstaatverkiezingen moet ze bewijzen dat ze greep op de zaak heeft.”

Onzeker

De vluchtelingencrisis zorgt voor heftige debatten in Duitsland, tot aan de keuken­tafel toe. Het beeld bestaat dat na het warme welkom voor vluchtelingen van september de bereidwilligheid om nog meer asielzoekers op te nemen intussen afneemt.

Over de vluchtelingencrisis hebben veel Duitsers gemengde gevoelens volgens Jürgens. „Veel mensen vinden dat Duitsland het echt heel goed doet, ze zijn trots op de rol van hun bondskanselier. Ze ervaren een morele plicht om te helpen.”

Tegelijk zien veen ook dat er grote gevaren dreigen. „Men weet heus wel wat er allemaal mis kan gaan. Komen er heftigere aanslagen van extreemrechts, breken er heviger rellen uit onder asielzoekers, of zullen er mensen doodvriezen? Dat zijn allemaal dingen die ervoor kunnen zorgen dat de steun voor Merkel nog sneller afneemt.”

De migratiestroom is koren op de molen van anti-islambeweging Pegida. Ook anti-europartij AfD heeft haar oude stok­paardje ingewisseld door van de vluchtelingen­crisis een hoofdthema te maken. Pegida trekt bij de wekelijkse betogingen in Dresden weer meer demonstranten en de AfD doet het in de peilingen beter dan ooit.

Ook Jürgens ziet de ontvankelijkheid voor deze bewegingen, al denkt hij niet dat ze nog veel verder zullen groeien. „Ik zie Pegida vooral als een Oost-Duitse beweging. Er is weinig bijval vanuit andere delen van het land. En binnen de AfD zijn er grote interne conflicten. Dat is weinig aantrekkelijk voor veel kiezers.”

De ruimte op rechts van de CDU wordt vanouds afgedekt door de Beierse zuster­partij CSU. Die traditie stamt uit de tijd van de roemruchte minister-president Franz Josef Strauss. De huidige Beierse premier, Horst Seehofer, volgt dezelfde strategie, zegt Jürgens. „De CDU is de brede volkspartij waarbinnen de algemene boodschap klinkt. Op rechts is er vaak een minister-president die wat stoute dingen mag roepen om een zo groot mogelijke doelgroep aan te spreken.”

CSU-leider Horst Seehofer vervult die rol met verve. Hij stelt ultimatums en dreigt de federale regering aan te klagen wegens plichtsverzuim. Onder Merkel is de conservatieve partij ook wel heel erg naar het midden opgeschoven, zegt Jürgens. „In veel opzichten is ze de ideale bondskanselier voor de sociaaldemocraten geworden.”

Winter

Terug naar hartje Berlijn. De maand november is begonnen, het vriest ’s nachts in de Duitse hoofdstad. Bij de tent van Moabit Hilft komen dagelijks mensen aan die rillen van de kou, zegt vrijwilliger Ruscheinsky.

De afgelopen weken heeft heel Duitsland kunnen lezen over de chaos en ongeregeldheden in het aanmeldcentrum van Berlijn. De lokale overheid heeft inmiddels grote tenten neergezet, zodat mensen tegen de regen beschut zijn als ze moeten wachten. ’s Avonds rijden er bussen voor om vluchte­lingen elders in de stad onder te brengen.

Op het oog goede maatregelen, maar ze zijn lang niet voldoende, zegt Ruscheinsky. „Mensen staan hier in de rij voor een nummer en moeten vaak terugkomen om geld aan te vragen.” Het levert lange rijen wachtenden op. De hekken gaan om zes uur ’s ochtends open. Midden in de nacht, in de vrieskou, vormt zich al de eerste rij. Hele gezinnen staan er, soms vaders en moeders met pasgeboren baby’s op de arm.

Als de overheid niet snel maatregelen neemt, gaat het daar binnenkort mis, vreest hij. „Er zullen mensen onderkoeld raken. De kleintjes het eerst.” Er dreigt een ramp die te voorkomen is, zegt hij. „Dit is politieke onwil. De bestuurders spelen mooi weer, zeggen dat alles onder controle is. Maar dat is het niet. Ze moeten, net als in München, de noodtoestand uitroepen. De inzet van het leger en het Rode Kruis is noodzakelijk. Anders gaat het mis. Dit is een schande voor de hoofdstad.”

Hij wijst op de ziekten die de vluchtelingen bij zich dragen. „Dan staan ze hier in de modder met wormen of tbc. Of ze dragen een trauma mee door de oorlog in Syrië, of hebben een kind verloren op zee.” Hij haalt even adem. „Ik heb hier deze maanden leren slikken. Je moet extreem veel wegslikken.”

Ruscheinsky maakt ondanks alles veel mooie dingen mee. Veel vluchtelingen melden zich spontaan om te helpen, blij als ze zijn dat ze de handen uit de mouwen kunnen steken. Een tienjarig meisje loopt tussen de volwassenen door, tolkt uit het Arabisch naar het Engels waar ze kan. Tijdens rustige momenten duikt ze in haar woorden­boek Arabisch-Duits.

De vrijwilliger, zelf niet gelovig, is de laatste maanden veel met religie in aanraking gekomen. De slechte voorbeelden: Saudi-Arabië, dat geen vinger uitsteekt, een christelijke partij die pleit voor een hek langs de grens met Oostenrijk. De andere kant ziet Ruscheinsky ook. „Moslims en christenen die hun geloof in praktijk brengen en zich inzetten om kleding en andere spullen te regelen. Zij zetten hun geloof om in daden.”