Ze dragen allebei de naam van kalifaat: het vroege Abbasidenrijk en de huidige Islamitische Staat. Maar daar houden de overeenkomsten ook wel ongeveer op. Waar in het vroege kalifaat de cultuur van badhuizen en allerlei vermaak welig tierde, kent het huidige kalifaat een cultuur van vernietiging en dood – zie de afbeeldingen op de voorkant van dit katern.

Een kalifaat, een rijk dat moslims verenigt, kan buitengewoon diverse vormen aannemen. Zo veel wordt duidelijk voor wie de geschiedenis van deze moslim­rijken bestudeert.

Dat laatste is precies wat prof. dr. Maaike van Berkel (45) doet. Vorige week is ze aangesteld als hoogleraar middeleeuwse geschiedenis aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Daar doet ze onderzoek naar het vroege kalifaat van de Abbasiden (zie kaartjes) in het Midden-Oosten.

Waarom is dat kalifaat belangrijk?

„Het Abbasidenrijk valt in het tijdperk dat beschouwd wordt als de hoogtijdagen van de vroege Arabische geschiedenis. Er was een grote economische en culturele bloei. Ook omvatte het een gigantisch gebied, van Afghanistan tot Noord-Afrika. Het grappige is: niemand vraagt waarom je het Romeinse Rijk bestudeert, want iedereen weet wel dat dit een belangrijke periode is geweest. Maar dat geldt voor dit rijk dus ook. En wat het heel leuk maakt om het te bestuderen, is dat er ontzettend veel geschreven werd – zowel op het gebied van poëzie als literatuur en wetenschap.”

Het is uniek dat een Nederlandse hoogleraar middeleeuwse geschiedenis zich zo specifiek met de Arabische wereld bezighoudt. Is de leerstoel ingesteld op basis van de actualiteit?

„Nee, de leerstoel is niet ingesteld vanwege de actualiteit. Maar er is wel een maatschappelijke reden denkbaar. De samenleving verandert; er zijn veel Nederlanders met een niet-Europese achtergrond. Alleen daarom al is het goed om aandacht te besteden aan de niet-westerse geschiedenis – ook op middelbare en lagere scholen zou dat goed zijn.

Daarnaast er is ook een academische reden. In het wetenschappelijk onderzoek zie je de laatste tijd een trend waarbij de blik meer naar buiten Europa wordt gericht, waardoor het begrip van hoe het in Europa ging, verbetert.”

Vandaag denkt iedereen bij het begrip kalifaat aan Islamitische Staat. Is dat volgens u een echt kalifaat?

„IS speelt op allerlei manieren met het concept. De leider van IS noemt zich kalief Abu Bakr al-Baghdadi. Dat is niet voor niets. Abu Bakr is de naam van de eerste kalief na Mohammed. Ook zie je dat de volgelingen de eed van trouw af moeten leggen; de bay’a. Ook dat gaat terug naar de begintijd van het kalifaat. Het idee dat erbij hoort, is: we gaan weer de macht van de islam herstellen.”

Lijkt IS daarmee op het Abbasidenkalifaat?

„Ik denk dat het in de praktijk heel anders uitpakt. Het Abbasidisch kalifaat functioneerde echt op een heel andere manier. Daar konden sjiieten vizier worden – zeg maar minister-president. En er zaten heel veel christenen in de ambtenarij. Dat soort dingen kun je je bij IS niet voorstellen.”

IS wil zelf vooral op het Rashidunkalifaat lijken, toen de islam nog zuiver zou zijn. Klopt die redenering?

„Dat is heel moeilijk te zeggen. Ik denk dat het eerste kalifaat veel minder de mondaine, culturele instelling had die je bij de Abbasiden terugvindt. Het eerste kalifaat was een kalifaat van vroege bekeerlingen. Maar het grote probleem is dat we er nauwelijks bronnenmateriaal van hebben, vooral niet van het Arabisch schiereiland.

Latere bronnen geven wel een beeld, maar het is heel goed mogelijk dat dit een ideaalbeeld is. Van de latere tijd weten we zeker dat het kalifaat er behoorlijk anders uitzag dan IS graag ziet. In de tijd van de Abbasiden droegen de kaliefen veel bij aan de ontwikkeling van de kunsten. Door hun toedoen was het zelfs mogelijk om poëzie over wijn te maken, en zelfs poëzie waarin de liefde voor jongens werd bezongen.”

De droom van IS heeft dus nooit bestaan?

„Er zijn verschillende interpretaties van het vroege kalifaat mogelijk. De interpretatie van IS is er één. Als het gaat om de vraag hoe met andersgelovigen om te gaan, lijkt het er sterk op dat de heersers in het vroege kalifaat daar milder in waren dan IS. In elk geval was dat bij de Abbasiden zo. Dat kalifaat was veel inclusiever. Het ideaal van IS is in feite een heel strak bepaalde interpretatie van de islam van een salafistische minderheid die voortkomt uit een twintigste-eeuwse ontwikkeling.”

De tijd van het Abbasidenkalifaat was dé grote bloeitijd van de islam. Gebeurde dat dankzij of ondanks de religie?

„Ik denk dat het er niet zo veel mee te maken heeft. De vroegste moslims werden wel gedreven door religie en het verspreiden van de macht van de islam, en de cultuur was uiteraard geïnspireerd door de islam, maar deze bloeitijd had meer te maken met de economische en politieke constellatie van dat moment. Toen Europa in de late middeleeuwen economisch tot bloei kwam, was dat ook niet inherent aan het christendom.”

Welke tastbare herinneringen zijn er nog aan het rijk van de Abbasiden?

„Bagdad, hun hoofdstad, is in de dertiende eeuw bijna helemaal vernietigd. Maar boven Bagdad heb je de stad Samarra. Daar is nog een paleis uit die tijd aanwezig, en ook een grote moskee met een bekende spiraalminaret die typerend is voor die tijd. Maar omdat Samarra in het gebied ligt waar zwaar gevochten wordt door IS, vraagt iedereen zich af hoelang die plek nog ongeschonden blijft.”

Wat is een kalifaat?

Het woord kalifaat klinkt sinds de komst van Islamitische Staat voor veel mensen beangstigend, maar wat is het precies? Het simpelste antwoord: een islamitisch rijk in de geest van Mohammed. Het wordt geregeerd door de kalief, een opvolger van Mohammed. Een kalifaat is dus niet zomaar een willekeurig islamitisch land. Het is het gedroomde islamitische rijk dat alle moslims wil verenigen.

In het verleden waren er veel leiders die de titel van kalief claimden. Enkele kalifaten kregen een gigantische omvang. Een overzicht.

De Rashidun (632-661)

Toen de islamitische profeet Mohammed in 632 stierf, was de grote vraag: Wie wordt de nieuwe leider? Uiteindelijk traden er vier kaliefen aan van wie de traditie zegt dat ze de ”rechtgeleiden” waren, ofwel de ”rashidun”. Die rashidun stonden allemaal in een familieverhouding tot Mohammed: Aboe Bakr (schoonvader van Mohammed), Omar (ook schoonvader), Oethman (schoonzoon) en Ali (schoonzoon en neef).

Binnen 25 jaar na de dood van Mohammed beschikte het eerste kalifaat al over een rijk van Libië tot het oosten van Perzië.

De Omajjaden (661-750)

De laatste van de vier „rechtgeleide” kaliefen werd in 661 aan de kant gezet door de familie van de Omajjaden. Mekka was niet langer het centrum van het nieuwe wereldrijk. De nieuwe hoofdstad werd Damascus. Van daaruit nam hun rijk gigantische vormen aan. Pas in wat nu Frankrijk is, werden ze in de beroemde slag bij Poitiers (732) teruggedreven.

De Abbasiden (750-1258)

De Abbasiden versloegen de Omajjaden omdat ze het niet konden verkroppen dat een kleine Arabische elite de macht had in Damascus. Niet alle islamitische leerstellingen werden even strak gehandhaafd onder hun bewind. Islamitische kunst en wetenschap kwamen tot enorme bloei. De hoofdstad werd een compleet nieuwe stad, nu bekend als Bagdad. Het tijdperk eindigde dramatisch: in 1258 namen de Mongolen Bagdad in. De stad werd verwoest en het islamitisch glorietijdperk kwam ten einde.

De Mamelukken (1250-1517)

De Mamelukken waren van oorsprong Turkse slaven die de Egyptische sultan dienden en in 1250 hun kans schoon zagen om de macht van de sultan over te nemen. Hun rijk was in omvang nog maar een fractie van de kalifaten onder de Omajjaden en de Abbasiden. Het kwam ten einde toen de Ottomanen de boel in 1517 overnamen.

De Ottomanen (1517-1924)

Al sinds 1300 was een nieuw islamitisch rijk bezig met een opmars: het Ottomaanse Rijk. In 1453 wisten de Ottomanen zelfs het christelijke Constantinopel (nu Istanbul) te veroveren. Het leek een kwestie van tijd voordat heel Europa Turks zou zijn. Maar na 1700 boette het rijk steeds meer in aan macht, terwijl Europese staten opkwamen. De Turkse leider Atatürk schafte het kalifaat uiteindelijk in 1924 af.

Islamitische Staat (2014-?)

Islamitische Staat. Eenvoudiger kan een naam voor een kalifaat niet zijn. Op welke van de vijf grote kalifaten uit de geschiedenis wil dit extreem gewelddadige kalifaat lijken? Van verwereldlijking moeten de strijders –vooralsnog– niets hebben, dus blijft maar één rolmodel over: het geïdealiseerde kalifaat van de Rashidun, de „rechtgeleiden” onder wie er waarlijk islamitische gerechtigheid zou hebben geheerst, maar waarover in feite weinig exacte informatie beschikbaar is.