Takke-tak, takke-tak, takke-tak. Piet Smit (71), voormalig huisarts op Terschelling, mag dan niet meer het beste gehoor hebben, nog altijd is hij gespitst op het geluid van een naderende heli­kopter. „In gezelschap ben ik meestal de eerste die de heli hoort aankomen”, vertelt Smit in een Terschellinger restaurant met uitzicht op zee. Van 1971 tot 2004 was hij dokter op het Wadden­eiland.

Zweet

Tientallen keren vloog Smit vanaf Terschelling met patiënten in een defensiehelikopter mee naar een ziekenhuis op het vasteland. Het waren bepaald geen plezier­tochtjes, vertelt de vroegere huisarts, die op het eiland ook VVD-raadslid was. „In de heli had ik soms het zweet in de handen staan. Ooit werd er een hoog­zwangere vrouw overgevlogen. De vlieger zei: „Zullen we nog een rondje boven het ziekenhuis doen? Dan kan de vrouw in de heli bevallen.” Waarop ik antwoordde: „Geen grappen nu. Direct naar het ziekenhuis.” We waren amper binnen, of de baby kwam.”

Smit was onder de indruk van de kwaliteiten van de defensie­vliegers. „Samen met een andere huisarts was ik in de dokters­praktijk op Terschelling bezig met de reanimatie van een man. We hadden de defensiehelikopter opgeroepen. We hadden verwacht dat die op zo’n 200 meter afstand op een kruising zou landen. Maar de vlieger zette het toestel een stuk dichterbij aan de grond: naast een auto op een parkeerterreintje vlak bij de huisartsenpraktijk. Die piloot kon echt goed vliegen.”

Meer dan eens was de inzet van de helikopter levensreddend, vertelt Smit. „Ik moest op een winterdag een man uit het Terschellinger dorpje Hoorn helpen. Het sneeuwde. De patiënt had pijn in zijn buik en zag bleek. Op z’n buik zat een grote zwelling. Hij bleek een inwendige bloeding te hebben gehad. De man moest acuut geopereerd worden. Toen het even niet sneeuwde, kon de helikopter in een weiland vlak bij de woning van de patiënt landen. De man werd naar het ziekenhuis in Leeuwarden gevlogen en meteen geopereerd. Toen hij bij het ziekenhuis was aangekomen, begon het weer te sneeuwen, en dat duurde de hele dag.”

Levensreddend was ook het vervoer van een hartpatiënt. De vijftiger kreeg geweldige pijn op de borst. Hij was getroffen door een hartinfarct. Destijds was er op Terschelling nog geen defibrillator, die het normale hartritme kan herstellen. De heli vloog de man naar het ziekenhuis in Harlingen. De patiënt heeft nog jaren geleefd.”

Tijd

Soms vond Smit het te lang duren, voordat een defensiehelikopter op Terschelling landde. „Ik heb weleens anderhalf uur op een heli gewacht. De helikopterbemanning in Friesland moest dan eerst een eind met de auto naar de heli-standplaats. Dat kost natuurlijk allemaal tijd. Ooit duurde het nogal lang voordat de heli bij een man met een hartinfarct kwam. De patiënt sprak de historische woorden: „Je zult hier toch echt wat mankeren.” Het beste is dat de bemanning stand-by zit en meteen de lucht in kan.”

Een helikoptervlucht mocht niet altijd baten. „Een toeriste die aan het wandelen was, werd door een motor geschept en sloeg tegen het prikkeldraad. Ze liep een gecompliceerde fractuur op. Een orthopeed die in de buurt was, heeft de vrouw nog gestabiliseerd. Het ongeval gebeurde op 27 mei, tweede pinksterdag. De man van de aangereden vrouw zei: „Dokter, ik heb een naar voorgevoel. Mijn eerste vrouw is op 27 mei over­leden, ik ben bang dat mijn tweede vrouw nu ook op 27 mei overlijdt.” Hij kreeg gelijk. Toen de vrouw met de helikopter naar het ziekenhuis was gebracht, moest ze in de wachtkamer plaatsnemen, omdat er net een andere spoedoperatie aan de gang was. In de wachtkamer is ze overleden.”

Mistig

Diverse helikoptervluchten staan Smit in het geheugen gegrift, bijvoorbeeld vanwege de weers­omstandigheden. „Op een mistige dag had een zwangere vrouw complicaties opgelopen. Ze moest acuut in het ziekenhuis worden geholpen. De helikopter stond op Vlieland en de vlieger durfde aanvankelijk vanwege de mist niet naar Terschelling te komen. Door de telefoon zei ik dat ik het licht van een baken op Terschelling op 800 meter afstand nog kon zien. Ik hoorde de helikopter­piloot overleggen met de Vliegbasis Leeuwarden. Iemand daar zei tegen de vlieger: „Als je zeker weet dat je op je klep gaat, moet je niet gaan vliegen. Maar anders moet je gaan.” De piloot zei me: „Ik kom, maar dan moet je zelf ook meegaan.” We stegen op in de mist. Dat was echt niet leuk. De piloot vloog vlak boven zee. Je zag de rimpelingen in het water. Op die manier kon hij zich op een bepaalde manier oriënteren. Even later was de mist ineens verdwenen. De hemel ging open. Het was prachtig weer. De vrouw heeft het overleefd.”

„Inzet van heli’s heeft vele levens gered”

De ‘normale’ veerboot vaart in ongeveer twee uur van Terschelling naar Harlingen; de sneldienst doet drie kwartier over die reis. Een helikopter passeert het wad een stuk sneller.

Defensiehelikopters verzorgen sinds tientallen jaren spoedeisend ziekenvervoer voor de Waddeneilanden. Uitgezonderd Texel, dat ligt relatief dicht bij het vasteland (Den Helder).

Wegens bezuinigingen stoot Defensie het ambulancehelivervoer af. De bedoeling is dat een particulier bedrijf het ziekenvervoer medio volgend jaar overneemt. Die overschakeling heeft heel wat voeten in de aarde. Vorige week maakte de Regionale Ambulance Voorziening (RAV) Fryslân bekend dat er een nieuwe aanbestedingsronde komt voor de ambulanceheli. Onlangs haalde de rechter een streep door een eerdere aanbesteding.

Gele heli’s

Het ziekenvervoer van de eilanders door Defensie kreeg in de jaren zeventig van de vorige eeuw een formele status. „Maar voor die tijd vervoerde Defensie ook al wel patiënten vanaf de Waddeneilanden”, meldt defensiewoordvoerder kapitein Jurriaan Esser. „Luchtmachthelikopters stonden sowieso paraat om zo nodig F-16-vliegers uit de Noordzee te halen. In de tussentijd konden de helikopters ook worden ingezet voor patiëntenvervoer.”

Op dit moment is maritiem vliegkamp De Kooy in Den Helder uitvalsbasis voor het patiëntenvervoer van de eilanders. Defensie vliegt met de Cougar-transporthelikopter en de NH90 maritieme transporthelikopter. In de beginjaren werd de Alouette III gebruikt. In 1994 kwam de SAR-helikopter (Search and Rescue, ofwel zoeken en redden) Agusta AB-412 in beeld. Na de opheffing van het 303 SAR-squadron heeft Defensie de drie gele heli’s, door liefhebbers ook wel Tweety’s genoemd, begin dit jaar aan Peru verkocht.

In een defensieheli zitten standaard een gezagvoerder, copiloot, verpleger (”flightnurse”) en een ”loadmaster”, die onder meer passagiers en lading controleert. „Zo nodig kan er ook een arts mee aan boord. Verder kan een verpleger van een van de Waddeneilanden meevliegen, ter ondersteuning van de flightnurse.”

De defensieheli staat 24 uur per dag paraat, aldus kapitein Esser. Wel zijn er beperkingen, als het zicht door mist of hevige neerslag wordt belemmerd. Duisternis maakt niet uit. „We doen ook nachtvluchten. We hebben nachtzichtapparatuur.”

De defensieheli’s haalden vorig jaar 226 patiënten van de 4 Waddeneilanden. Dit jaar staat de teller, gerekend tot en met zaterdag, op 148. Het gros van de vluchten gaat van Terschelling naar het Medisch Centrum Leeuwarden, blijkt uit de vluchtoverzichten die op de website van Defensie staan.

De NH90 landt niet op het helidek op het dak van het Universitair Medisch Centrum Groningen. „De helikopter zou te zwaar kunnen zijn in bepaalde situaties, bijvoorbeeld als de NH90 volledig operationeel beladen is en met een volle tank vliegt en een maximumaantal passagiers”, zegt Esser. De defensiehelikopter wijkt daarom uit naar het nabijgelegen vliegveld Eelde. Vandaar wordt de patiënt met een ambulance over de weg verder vervoerd.

Traumahelikopters

Los van de defensiehelikopters vliegen ook traumahelikopters op de Waddeneilanden. Traumahelikopters komen ter plaatse bij ernstige ongevallen. Aan boord van zo’n heli is een zogeheten mobiel medisch team (mmt), met daarin onder anderen een anesthesioloog. Een traumaheli staat onder meer gestationeerd bij het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG).

De Groninger traumaheli had vorig jaar 127 inzetten op de 5 Waddeneilanden (dus ook Texel). In 2013 betrof het 97 inzetten, in 2012 stond de teller op 102, laat UMCG-zegsvrouw Marjolein Bogaards weten.

Niet alleen helikopters doen spoedvervoer. Ook reddingsboten kunnen in geval van nood patiënten naar het vasteland brengen. Dat gebeurt bijvoorbeeld als de heli door weersomstandigheden niet kan vliegen.

Paard

Voor Menno Swier, een van de huisartsen op Terschelling, is de inzet van helikopters „absoluut” belangrijk. „De inzet van de heli’s heeft vele levens gered.”

Hulp per helikopter kan voorkómen dat een patiënt tijdens vervoer al te zeer door elkaar wordt geschud. „Denk aan een toerist die van een paard valt en letsel aan de wervelkolom heeft. Het is geen pretje als je dan op een boot over hoge golven naar het ziekenhuis moet.”

Sinds enkele jaren dienen zwangere vrouwen van de Waddeneilanden te bevallen in een ziekenhuis, dus op het vasteland. Op Terschelling gaat het jaarlijks om zo’n vijftig vrouwen. Een deel van hen gaat per heli naar de wal.

In de winter verblijven op Terschelling rond de 5000 mensen. In het toeristenseizoen zijn dat er zo’n 30.000. Tijdens het jaarlijkse muziekfestival Oerol kan dat aantal oplopen tot zo’n 50.000.

Zelf vliegt Swier „sporadisch” mee. „De laatste keer was zo’n anderhalf jaar geleden. Bij een 25 weken zwangere vrouw kwamen de weeën op gang. We vlogen naar Groningen.”

Barensweeën in een legerheli

Ze stapte drie weken geleden op Terschelling een legerhelikopter in. Om aan de vaste wal te bevallen van haar tweede kind.

„Ik kreeg op een woensdag­middag kramp”, zegt de 27-jarige Rowan Zeevat in haar Terschellinger woning, ter ere van de komst van baby Yara versierd met ballonnen en vlaggetjes.

Toen de weeën kwamen, gingen Zeevat en haar vriend ’s avonds naar de helikopterhaven in het dorpje Midsland, op Terschelling. Rond kwart over elf stapten ze in een Cougarhelikopter. „Binnen twintig minuten waren we in het ziekenhuis in Leeuwarden”, vertelt de jonge moeder, die is opgegroeid op het eiland.

De vlucht per helikopter vond ze maar „een poppenkast”, lacht Zeevat, terwijl ze haar kind tegen zich aan houdt. „Ik ben zelf de heli ingelopen en moest op een brancard gaan liggen. Ik kreeg een koptelefoon op. Om me heen zaten mensen. Iemand hield met een nachtkijker de omgeving in de gaten. In de heli heb ik drie keer een wee gehad. Het was m’n eerste helivlucht. Het was windstil en helder. Ik keek naar de lampjes in het donker. Mijn vriend zat voorin. Het voelde voor hem alsof hij naar zijn werk moest. Hij werkt op een booreiland bij het Braziliaanse Rio de Janeiro. Hij is vliegen met een helikopter gewend.”

Dankbaar voor hulp Defensie

Dankbaar is ze voor de inzet van Defensie. Kitty Postma (53) werd wegens hartproblemen vorig jaar december met de helikopter van Terschelling naar Leeuwarden gevlogen. In januari maakte ze de vlucht opnieuw.

„Op 23 december, dus vlak voor Kerst, kreeg ik thuis een hartinfarct. Ik had pijn op de borst en werd duizelig en zweterig”, vertelt Postma aan een houten tafeltje in strandhotel Formerum, met uitzicht op het strand. Postma werkt in het Terschellinger hotel. Ze werd per helikopter naar het ziekenhuis in Leeuwarden gevlogen. „Ik ben snel geholpen. Als de heli er niet was geweest, was ik overleden, of was ik er veel slechter uitgekomen.”

Ze herinnert zich nog dat een broeder tijdens de vlucht voortdurend met haar praatte. „Hij wilde weten hoe ik me voelde. Ik dacht: „Man, hou je mond.” Maar het was natuurlijk zijn taak om mij erbij te houden.”

In januari vloog Postma opnieuw met de defensieheli naar het ziekenhuis. „Ik had klachten, maar het bleek gelukkig loos alarm.”

Vloog Postma in december met de gele Agusta AB-412, in januari ging ze met de Cougar de lucht in. „De Cougar is groter, spartaanser en maakt veel meer herrie. Maar ik heb over beide helikopters geen klagen.”

Op beide vluchten werd Postma vergezeld door haar man. „Hij wilde per se mee. Al had hij onder de helikopter moeten hangen.”