De meeste wetenschappers wijzen op een klimaatverandering als oorzaak. Bij de overgang van de ijstijdperiode (pleistoceen) naar de huidige warmere omstandigheden (holoceen) veranderden de leefgebieden van tal van dieren flink. Ze veronderstellen dat daardoor in Amerika destijds 75 procent van de grote zoogdieren is uitgestorven.

De mammoet was een van de slachtoffers. Deze grote grazers leefden op de koude, ijsvrije steppen in Noordwest-Europa, Rusland, Canada en Alaska. De klimaatverandering zou zich tussen 13.000 en 10.000 jaar geleden in zo’n hoog tempo hebben voltrokken dat de dieren zich niet snel genoeg konden aanpassen. De Nederlandse mammoetexpert Dick Mol –die in de wetenschappelijke wereld bekendstaat als ”Sir Mammoth”– schrijft in zijn boek ”De mammoet” dat het nog steeds raadselachtig is waardoor mammoeten nu precies aan hun einde zijn gekomen (zie kaders).

De Amerikaanse meteoroloog Michael Oard –die door zijn naaste collega’s van Answers in Genesis ”Mr. Ice Age” wordt genoemd– komt in zijn studie ”An Ice Age Caused by the Genesis Flood” tot een veel recenter uitstervingsscenario dan de gangbare wetenschap.

In grote lijnen ziet het klimaatmodel van de Amerikaan er als volgt uit: de oceaan koelt na de zondvloed binnen 500 jaar af van 24 naar 10 graden Celsius. Het is een periode van hevige sneeuwstormen. In die periode breidt de landijskap zich uit. Het terugtrekken van de ijskap neemt vervolgens 200 jaar in beslag, zodat de ijstijd in totaal niet meer dan 700 jaar duurt.

In die laatste periode heeft zich volgens Oard in de afkoelende oceaan zeeijs boven de Noordpool ontwikkeld. De intensiteit van de sneeuwstormen nam af doordat er steeds minder water verdampte uit de oceanen, zodat de wind droger werd. De rivieren ontwikkelden zich tot woeste stromen door de toevloed van het vele smeltwater. In deze periode komen de mammoeten aan hun eind, samen met andere dieren zoals de wolneushoorn en de sabeltandkat, aldus Oard.

Het valt hem op dat de gevonden karkassen in het algemeen van gezonde en robuuste dieren zijn geweest. De meeste hadden hun maag volgegeten kort voordat de dood ze overviel. Ze zijn in veel gevallen plotseling doodgegaan door verstikking voordat ze in de permafrost terecht zijn gekomen. In totaal zijn er momenteel 50.000 karkassen opgegraven, sommige gedeeltelijk aangevreten of vergaan.

De maaginhoud van de mammoeten wijst erop dat ze massaal zijn doodgegaan in de nazomer of de vroege herfst. Waardoor? Oard: „Een miljoen of meer mammoeten zijn omgekomen door een catastrofe die te maken had met een sterk afkoelend klimaat.”

Wat is er gebeurd? „Mammoeten hadden de gewoonte om in de winter noordwaarts te trekken. Ze zochten de oceaan op, die de eerste 500 jaar van de ijstijd nog relatief warm was. Na die tijd begon er zich echter zeeijs te vormen op de oceaan, waardoor het in de winter juist aan de kust ijzig koud werd. Door de nieuwe klimaatomstandigheden bleek de trek naar het noorden dus in een totaal verkeerde richting. Door snijdend koude stormwind en het windchilleffect raakte hun ademhalingssysteem bevroren en stikten ze met een volle maag.”

In zijn boek ”Frozen in Time” geeft Oard aan dat mammoeten daarop vrij snel begraven kunnen zijn tijdens extreme stofstormen. „In het begin van het voorjaar werden de bevroren karkassen ook nog eens overspoeld met sediment uit smeltwater”, aldus Oard. In deze periode van afkoeling kwam de permafrost tot ontwikkeling, waardoor de mammoetkarkassen ten slotte volledig bevroren raakten.

De mammoet was echter niet ineens helemaal uitgestorven. Het Oost-Siberische eiland Wrangel bijvoorbeeld telde tot 3000 jaar geleden nog een bescheiden populatie. „Zodra mensen daar 3000 jaar geleden voet aan wal zetten, was het ook met die laatste mammoeten gedaan”, aldus Theunis Piersma, hoogleraar dierecologie aan de Rijksuniversiteit Groningen, in zijn oratie in 2006.

Een enkele heeft zelfs nog tijdens de christelijke jaartelling geleefd. In grotten van de Anasazi-indianen zijn rotstekeningen gevonden die mammoeten uitbeelden. Anasazi-indianen leefden in de huidige VS van 150 voor Christus tot 1200 jaar na Christus. Het wetenschappelijke tijdschrift Nature berichtte in 1993 dat een Russische expeditie in 1922 levende mammoeten aantrof in Siberië. Zelfs nog in 1992 werden mammoetachtige olifanten gefotografeerd in Nepal.

Als kleine overgebleven mammoetpopulaties door inteelt, infecties, stofwisselings- en gebreksziekten minder jongen voortbrachten, werd de soort zeer kwetsbaar, aldus Mol in zijn boek ”De mammoet”. Wanneer ze ook nog eens intensief werden bejaagd, luidde dit volgens hem het einde in van de langharige olifant.

Dit is het laatste deel in een serie over mammoeten en de ijstijd.

Inteelt

Uit nekwervels groeiden bij sommige mammoeten uit de Noordzeevlakte zogeheten nekribben. Het bracht onderzoekers van Naturalis in Leiden en het Natuurhistorisch Museum Rotterdam ertoe nekwervels van de mammoet te vergelijken met nekwervels van hedendaagse olifanten.

De Nederlandse paleontologen stelden begin dit jaar in het vakblad PeerJ dat de groei van deze nekwervels mogelijk te maken heeft met inteelt en zware leefomstandigheden. Drie op de negen onderzochte mammoetwervels vertoonden ribgroei. Bij de olifanten is dat het geval bij slechts 1 op de 28 dieren.

Gras

Een onderzoeksteam van de Zweedse universiteit van Lund opperde dat de mammoet uitstierf door de plotselinge opkomst van grassen, die de eiwitrijke kruiden verdrongen, schreef New Scientist begin dit jaar. Grassen bevatten minder voedingsstoffen. De mammoet kreeg zodoende te weinig voedingsstoffen binnen, aldus de onderzoekers.

Ze baseren zich op bodemmonsters die een beeld geven van de ontwikkeling van de vegetatie. Ook onderzochten ze de plantenresten uit mammoetmagen. Op het moment van uitsterven kwamen daarin meer grassen voor dan in de periode daarvoor.

Jacht

Klimaatverandering heeft de omgeving voor mammoeten veranderd, maar de mens heeft het uitsterven van mammoeten het laatste zetje gegeven door de beesten te bejagen, aldus onderzoekers van de universiteit van Cambridge in het wetenschappelijke tijdschrift PNAS in 2012. Ook prof. Theunis Piersma van de Rijksuniversiteit Groningen is een voorstander van deze theorie.

Mammoetexpert Dick Mol stelt in zijn boek ”De mammoet” dat de jacht op mammoeten zeer intensief moet zijn geweest. Paleontoloog Pat Shipman betoogt op de website van Pennsylvania State University dat mensen bij de mammoetjacht werden geholpen door grote honden.

Ziekte

Een nieuwe bacterie of een onbekend virus zou de belangrijkste oorzaak zijn geweest van het uitsterven van de mammoet, meent Ross MacPhee, curator gewervelde zoogdieren van het American Museum of Natural History in New York. Volgens hem schiet de klimaatoptie tekort als verklaring voor het verdwijnen van de grote zoogdieren. MacPhee veronderstelt dat de mensen een virus hebben overgebracht op de mammoetpopulatie, die daar geen weerstand tegen had. De Amerikaan zoekt momenteel bewijzen voor zijn ”hyperdisease hypothesis”.

Meteoriet

Paleontologen van het Lawrence Berkeley National Laboratory kwamen in 1980 met een nieuwe theorie: een meteorietinslag is de oorzaak geweest van het uitsterven van de mammoet. Ze ontdekten in zeven slagtanden uit Alaska inslagsporen van uiteengespatte meteorieten. Ook zijn er minuscule metaaldeeltjes aangetroffen, volgens de wetenschappers een bewijs dat er een meteoriet is ingeslagen. De inslag zou een extreem koude periode hebben veroorzaakt, waardoor de mammoet aan zijn einde zou zijn gekomen.

Nieuw onderzoek wijst echter in een andere richting. Wetenschappers stelden vorige week in het vakblad Journal of Archaeological Science dat de metaaldeeltjes zijn ontstaan door brand in woningen die waren opgetrokken uit klei en stro.