In de Duitse hoofdstad Berlijn wordt gewerkt aan het zorgvuldig conserveren van een kerk die Fransenhaat predikte. Op de toppen van de Pruisische trots –de 19e eeuw– verrees in de rij van de Brandenburger Tor (1788) en de Siegessäule (1864, Overwinningszuil) de Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche (1891). Het zijn allemaal anti-Franse bouwwerken.

Wie de decadente winkelstraat Kurfürstendamm af rijdt kan niet anders dan gebiologeerd kijken naar de gebroken torenspits van 113 meter die als een dissonant in de moderne winkelcentra en kantoorgebouwen van glas wordt weerspiegeld. Nog even en de laatste steigers mogen weg.

Wolven

De neoromantische kerk in West-Berlijn is gebouwd om de glorie van de keizer en zijn overwinning op de Fransen te gedenken. Daarvan getuigen de kleurrijke gerestaureerde mozaïeken onder in de oude toren. In de beginjaren werd op elke 2 september een dankdienst gehouden. Op deze zogenaamde Sedandag werd de winst van de Frans-Pruisische Oorlog (de slag bij Sedan, 1870-1871) gevierd.

De Pruisische arrogantie weerklonk in de kerkklokken, die destijds groter waren dan die van de dom in Keulen. Het beieren was onverdraaglijk voor de wolven in de nabijgelegen dierentuin, zo staat in een kroniek over het laatste keizerrijk. „Het onophoudelijke wolvengehuil mengde zich tussen de vredesgroet van de klokken. Een politieofficier joeg woedend te paard de dierentuin in om de huilende beesten te onderwerpen aan de sterke arm der wet. Maar de rebelse dieren toonden weinig respect voor het blauwe uniform en huilden onverstoorbaar verder.”

Die machtige klokken vielen in 1943 tijdens de Tweede Wereldoorlog ten prooi aan de oorlogsmachine van de nazi’s en werden omgesmolten tot wapentuig. In datzelfde jaar werd de kerk ernstig beschadigd door Britse vliegtuigbommen. Sindsdien is de torenspits ‘afgeknakt’. ”De holle kies” heet de kerk nu ook wel in de Berlijnse volksmond.

Noodzaak van vrede

De kerkruïne is volgens gemeentepredikant ds. Martin Germer symbool geworden voor de gebroken trots van de mensen die geloofden in het Tweede of Derde Rijk. „Het is een vingerwijzing naar het menselijk falen en de noodzaak van vrede”, vertelt hij in zijn werkkamer onder de kerk.

Recent stuitten onderzoekers op een opvallende preek uit 1911 die de toenmalige predikant ds. Walter Nithack-Stahn hield, uitgerekend op Sedandag. Hierin pleitte hij voor een internationale vredesorganisatie. Dit was nog voor de Eerste Wereldoorlog uitbrak, waarna de voorloper van de NAVO, de Volkerenbond, werd opgericht. „Moedig dat deze dominee een vredesboodschap predikte op een anti-Franse dag”, zegt ds. Germer. „Dat was toen absoluut geen populaire uiting.”

In nazitijden werd de lutherse Gedächtniskirche verscheurd door een stromenstrijd. De meeste gemeenteleden kozen partij voor de ”Deutsche Christen”, de christelijke aanhangers van Hitler. Een substantieel deel van de 700 leden schaarde zich met ds. Jacobi bij de ”Bekennende Kirche” (belijdende kerk). Bekende leiders van deze verzetsbeweging waren ds. Dietrich Bonhoeffer en de theoloog Karl Barth.

Na de Tweede Wereldoorlog lag Berlijn grotendeels in puin. Rond de Gedächtniskirche lag de focus op nieuwbouw, niet op renovatie. Dat gold ook voor de kerk zelf. Totdat buurtbewoners in opstand kwamen. Architect Egon Eiermann had een compleet modern ontwerp in gedachten, maar voelde zich gedwongen om de kapotte toren te laten staan en te integreren in zijn plannen. Zijn nieuwe ontwerp kwam geheel in het teken van vrede en gedenken te staan.

Oord van verlangen

De kerk werd op 17 december 1961 ingewijd. In augustus dat jaar was de DDR begonnen met het bouwen van de Berlijnse Muur. „Een precair moment”, zegt ds. Germer. „De spanning was om te snijden. Veel West-Berlijners vreesden dat zij binnenkort zouden worden opgeslokt door het oosten. Juist daarom is in deze kerk zo veel aandacht voor vrede.”

Zo werd de kerk die een symbool had moeten worden voor opnieuw beginnen en een tijd van vrede direct een toevluchtsoord voor Berlijners die vreesden voor oorlog, vertelt ds. Germer. „Dat was in 1989 goed te merken toen op 9 november de Muur viel.” Volgens hem stroomde de kerk toen direct vol met Oost-Berlijners. „Voor veel van hen was dit dé kerk van het westen. Ze kenden het gebouw enkel van ansichtkaarten. Het was voor hen een oord van verlangen geworden.”

Twee dagen na de val van de Muur werd er een dankdienst gehouden. De lutherse bisschop Kruse werd direct van een synodevergadering in Zuid-Duitsland ingevlogen om voor te gaan. Het was zo druk dat hij de mensen voorstelde om nog een dienst te houden, wat ook gebeurde.

Dit jaar is het 25 jaar geleden dat de Muur viel. Op 9 november gaat ds. Germer voor in een speciale herdenkingsdienst samen met een Oost-Berlijnse predikant die in de DDR streed voor de Duitse eenwording. „We staan stil bij de dankbaarheid en vreugde die toen werd gevoeld.”

Poederdoos

De Gedächtniskirche is een gebouw vol symboliek, tegenstellingen en parallellen uit de Duitse geschiedenis. Die zijn ook in de architectuur terug te vinden. Toen architect Eiermann ervoor had gekozen om de torenruïne te integreren in zijn ontwerp, koos hij voor een extra toren en een los kerkgebouw, dat vanwege zijn achthoekige vorm door Berlijners ook wel ”de poederdoos” wordt genoemd.

Die ”poederdoos” is een betonnen vakconstructie van 20.000 venstertjes. Bij zijn zoektocht naar een kunstenaar die daar speciaal glas voor kon maken, stuitte Eiermann op de Franse glaskunstenaar Gabriel Loire. „Het was puur toeval dat het een Fransman was”, vertelt Germer. „Maar het is prachtig dat naast de ruïne, die nog altijd bol staat van Fransenhaat, nu een kerkgebouw is neergezet met Franse kunst.”

Het bijzondere effect van de klaskunst is vooral vanbinnen goed te zien. „De blauwe gloed staat voor het oneindige van de hemel en de zee. Eigenlijk voor de eeuwige God”, zegt Germer. „Bovendien heeft de kleur een kalmerende uitwerking op kerkbezoekers. Dat maakt de vrede tastbaar.”

Wie de kerk binnenloopt staat oog in oog met een enorm Christusbeeld. Anders dan bij traditionele beelden is het kruis weggelaten. Volgens Germer heeft de kunstenaar dat heel bewust gedaan. „Zijn handen zijn gespreid in een zegenende houding. Dit is de opgestane Heer.” Het bedroefde gezicht staat volgens hem voor de smarten die de Duitse hoofdstad heeft geleden. „Maar de zegenende handen staan ook voor een nieuw begin.”

De arrogantie is ook uit de kerkklokken verdwenen. Het trotse gebeier is vervangen door het geluid van zes ingetogen klokken.

Aantrekkingskracht

Vanwege haar bijzondere geschiedenis trekt de kerk bijna een miljoen bezoekers per jaar. Behalve toeristen zijn dat volgens Germer vooral dagjesmensen en anderen die hebben gewinkeld op de Kurfürstendamm. „Dat is het mooie aan deze kerk. Het gebouw heeft een enorme aantrekkingskracht op mensen. Je wilt even binnen zitten en stil zijn.”

Maar veel bezoekers komen ook voor de muziek. Boven de ingang troont een orgel met 5000 pijpen, gemaakt door de Berlijnse orgelbouwer Karl Schuke in 1962. „Het heeft echt een barokke heldere klank”, vertelt Germer. „Ik durf gerust te beweren dat dit het meest bespeelde orgel van Berlijn is. Buiten de diensten organiseren we ook orgelvespers en uitvoeringen van Bachcantates waar het orgel altijd een rol in speelt.”

Geconserveerde gebrokenheid

Bijna mogen de steigers rond de torenruïne weg. De renovatie heeft bij elkaar 4,2 miljoen euro gekost. „Hij kan er weer jaren tegen. We zijn binnen het budget gebleven, in Berlijn is dat heel bijzonder”, zegt ds. Germer lachend, doelend op het hoofdstedelijke vliegveld, dat miljarden duurder uitpakt en nog niet af is.

Nu de renovatie in de komende maanden wordt voltooid, broeden predikant en kerkenraad op nieuwe plannen. „In de ruïne vergapen de meeste mensen zich aan de mooi opgeknapte mozaïeken, zonder dat hun de oorlogszuchtige anti-Franse boodschap opvalt. We willen dat ook de gebrokenheid daar meer zichtbaar wordt. Dat bezoekers gaan beseffen dat na hoogmoed onherroepelijk de val komt.”

Ook wil het kerkbestuur de Berlijnse jeugd meer betrekken bij de kerk. „De generatie die de oorlog heeft meegemaakt is er binnenkort niet meer. Voor de jongeren van nu is de Tweede Wereldoorlog al bijna zo ver weg als voor ons de Frans-Pruisische Oorlog.”

Ds. Germer werkt met zijn medewerkers aan rondleidingen voor basisscholen. Hij wil hen allerlei onderzoeksopdrachten laten uitvoeren in de kerk en de ruïne. „Vooral voor hen is het belangrijk dat we de gevolgen van de oorlog tastbaar kunnen maken.”

Kruis van verzoening

In de torenruïne staat een zogenoemd nagelkruis van Coventry. In die Britse plaats werd tijdens de Tweede Wereldoorlog een kerk vernietigd door Duitse bommen. Na de oorlog heeft de lokale gemeente veel dakspijkers verzameld en daarvan kruisen gemaakt. Deze staan in diverse Europese kerken die in de oorlog verwoest zijn. In de Rotterdamse Laurenskerk staat ook een exemplaar.

Het is een simpel maar krachtig symbool, vindt ds. Germer. „Elke vrijdag rond het middaguur spreken we het Coventrygebed uit.” Daarin keren de woorden ”Vader, vergeef” als refrein terug. Toeristen en bezoekers die in de kerk zijn wordt gevraagd om mee te doen. „Mensen kennen het meestal niet, maar ze raken er vaak van onder de indruk. „Het is een bede om verzoening en vergeving die wekelijks op 200 plekken wordt gebeden in landen die elkaar niet zo lang geleden nog naar het leven stonden.” Een van de laatste zinnen luidt: „Den Hochmut, der uns verleitet, auf uns selbst zu vertrauen und nicht auf Gott: Vater, vergib.” (De hoogmoed die maakt dat we op onszelf vertrouwen en niet op God: Vader, vergeef.)