Het herdenkingsjaar bood prof. Dawson, hoogleraar Reformatiegeschiedenis aan de universiteit van Edinburgh, een goede gelegenheid om de levensloop van de Schotse reformator te boek te stellen. De nieuwe biografie verschijnt begin volgend jaar bij Yale University Press.

Maar er was nog een aanleiding om het boek te schrijven. In een archief in Wales vond ze een tiental brieven van Knox die tot nu toe onbekend waren, te midden van een groot aantal brieven van tijdgenoten. „Een fantastische ontdekking”, vertelt ze.

De brieven werpen nieuw licht op Knox’ levensgeschiedenis. Zo ontdekte Dawson dat hij in de laatste periode van zijn leven niet onafgebroken predikant was in Edinburgh, maar ook korte tijd diende in Ayr, aan de westkust van Schotland.

Ze kreeg ook een Bijbel in handen met uitgebreide aantekeningen van Knox. „Belangrijke delen van zijn leven kunnen we nu anders duiden of beter dateren. Het geeft het gevoel dat de puzzelstukjes beter in elkaar passen.”

Verschilt uw biografie nog in andere opzichten van eerdere levensbeschrijvingen van Knox?

„Er is een aantal goede biografieën voor een breed publiek, maar er is lange tijd geen gedegen wetenschappelijke biografie verschenen. Veel boeken over Knox zijn ook geschreven door theologen.

Ik voel mij in de eerste plaats historicus van Schotland, Ierland en Engeland in de periode waarin Knox leefde. Ik ben geïnteresseerd in hem als een man van zijn tijd en minder in hoe hij met zijn opvattingen past in bredere theologische ontwikkelingen. Ik heb geprobeerd de mens John Knox te beschrijven in plaats van zijn bekendere publieke gezicht.”

Wie was John Knox?

„Een bijzonder complex mens, hoewel hij zichzelf graag presenteert als ongecompliceerd. Knox roept gemakkelijk je sympathie op, maar je krijgt ook gemakkelijk een hekel aan hem. Hij kan bekrompen en veroordelend zijn en zijn vijanden haten. Maar hij is ook trouw, zorgzaam en op sommige momenten pastoraal zeer fijngevoelig.

Hij kan ook heel kwetsbaar zijn. De meeste mensen zien de triomfantelijke Knox. Zij kennen niet de man die ook twijfels en angsten heeft.”

Wat is de betekenis van Knox als reformator?

„Hij heeft veel tot stand gebracht, maar vooral samen met anderen. Toen hij predikant was van de vluchtelingengemeente in Genève kwam er een reformatorische liturgie tot stand, een Bijbelvertaling (de Geneva Bible) en een psalmberijming. Als Knox terugkeert naar Schotland, is er dan wat ik bij wijze van grap wel eens een „starterspakket” heb genoemd. In Schotland maakt hij opnieuw deel uit van een team dat een kerkorde en een geloofsbelijdenis opstelt. Knox is zonder twijfel een belangrijk individu, maar het meeste van zijn erfenis is het product van een team.”

Knox was niet zo belangrijk als vroeger werd gedacht?

„Een van de problemen is dat we weinig gegevens hebben over de andere figuren die een rol speelden. Knox was in ieder geval een cruciale motiverende factor. Met zijn preken motiveerde hij mensen en werkte hij samenbindend. Zonder hem had de reformatorische zaak het wellicht niet gered. Knox was het beste op de preekstoel. Anderen in Schotland deden het moeilijke werk om een kerkelijke structuur van de grond te tillen. Doorgaans zien we Knox als de bijzondere held. Maar de mensen om hem heen zijn ook belangrijk.”

Wat maakte Knox zo uitgesproken?

„Onder andere zijn theologische opvattingen. Als prediker wil hij richting wijzen en helder advies geven. Knox is altijd bezig om tegenpolen te creëren: het is óf het één, óf het ander. Er is altijd maar één goed antwoord. Maar ook zijn persoonlijkheid is er een van zwart en wit. Dat geeft hem zijn persoonlijke gevoel van zekerheid van het heil. Hij gebruikt veel militaire beeldspraak. Hij is een soldaat van Christus en ziet alles in termen van strijd. Je staat of aan de ene kant, of aan de andere kant.”

Wat dreef hem?

„Voor een deel roepingsbesef, maar hij reageert ook op de situatie om zich heen. Het belangrijkste punt waarop Knox afwijkt van de hoofdstroom van de Reformatie, is zijn opvatting dat het volk goddeloze vorsten aan de kant mag zetten. Hij voelt als balling wat wij nu het ”overlevendensyndroom” zouden noemen. Hij is boos omdat hij niet weet wat hij voor zijn vrienden in Engeland en Schotland kan doen. Dat drijft hem tot een veel radicaler standpunt.”

Verpsychologiseert u hem niet te veel?

„Er zijn duidelijke aanwijzingen dat de vervolgingen de groep in Genève hebben geradicaliseerd. Knox hield bijvoorbeeld tot 1558 nauwkeurig alle namen van de Engelse martelaren bij.”

Hij kon pastoraal ook erg fijngevoelig zijn, zegt u.

„In zijn brieven naar zijn latere schoonmoeder Elisabeth Bowes, die hem schrijft over de geestelijke zaken die haar bezighouden, is hij altijd heel geduldig. Er is ook een mooie brief van hem aan iemand die het moeilijk had omdat hij het gevoel van Gods aanwezigheid miste. Knox schrijft dan een troostvolle en bemoedigende brief. Hij gaat heel voorzichtig met deze man om, om hem te helpen aan het gevoel van zekerheid. In het beeld dat veel mensen van Knox hebben, ontbreekt deze kant vaak.”

Hoe wordt Knox in Schotland gewaardeerd?

„De verschillende beelden die mensen van Knox hebben, zijn nauw verbonden met verschillende visies op de identiteit van Schotland. Dat bepaalt of ze hem zien als een onverdraagzaam iemand, of als een held. In de populaire beeldvorming was Knox vaak de man met de baard die schreeuwt. Mensen zijn tegenwoordig minder geneigd om of voor of tegen hem te zijn. Hij is nu meer iemand die je niet zo serieus neemt.”

Wat vindt u zelf van Knox?

Lachend: „Ik ben een beetje aan hem gewend geraakt. Er staat een standbeeld van hem op de plaats waar ik werk. Ik kan hem dus niet ontwijken. Sommige kanten van hem spreken mij aan, maar andere dingen roepen weerzin op. Wat hij zijn „heilige haat” noemt, bijvoorbeeld.”

Zijn biografe zoekt even naar woorden. „Hij wil zijn vijanden echt dood hebben. Die kant is voor een modern iemand moeilijk te begrijpen. Aan het eind van zijn leven is hij ziek en moe en weet hij niet of wat hij tot stand gebracht heeft bewaard zal blijven. Het is dan gemakkelijker om sympathie met hem te hebben. Maar ik zou hem niet graag in huis hebben.”

Wat heeft Knox te zeggen voor de huidige kerk en samenleving?

„Zijn leven laat zien hoe krachtig prediking kan zijn. Dat wil natuurlijk nog niet zeggen dat je ook de inhoud van zijn prediking helemaal moet overnemen. De teamproducten van de ballingschap en de vroege Schotse gereformeerde kerk hebben ook nog steeds iets te zeggen. Het zingen van berijmde psalmen is het waard om opnieuw ontdekt te worden. Je moet wel voorzichtig zijn – hier spreekt wellicht de historicus. Alles in het verleden heeft zijn eigen context. Je kunt het verleden als hulpbron gebruiken, maar je moet niet denken dat je het op precies dezelfde manier kunt doen.”

Jane Dawson

Prof. dr. Jane Dawson is hoogleraar Reformatiegeschiedenis aan New College, de theologische faculteit van de universiteit van Edinburgh. In 1978 promoveerde ze op een proefschrift over Christopher Goodman, een nauwe vriend van John Knox. Ze schreef onder andere een deel (”Scotland Re-formed, 1488-1587”) in de New Edinburgh History of Scotland. Ook leidde Dawson een onderzoeksproject naar het Wode Psalter, een verzameling Engelstalige berijmde Psalmen uit de tijd van de vroege Reformatie in Schotland.

John Knox was een leidende figuur in de reformatie van de Schotse kerk, maar ook onderdeel van een team, stelde Dawson in maart al tijdens een conferentie in Montreat (VS). Tegelijk was hij „te veel profeet” om goed te passen in een team in een brede nationale kerk. „Het wekt geen verbazing dat Knox nooit is gekozen als voorzitter van de synode van de Schotse kerk.”