Zodra een mens beschikt over een behoorlijke hoeveelheid gezond verstand en ervaring is de manier waarop hij zelf zijn leven inricht de beste. Niet omdat dit op zichzelf beschouwd de beste manier zou zijn, maar omdat het zijn eigen manier is, aldus John Stuart Mill in het liberale standaardwerk ”On Liberty”. Deze uitspraak typeert de realistische kijk die liberalen over het algemeen op mensen hebben. Er bestaat voor liberalen geen ideaaltypische mens.

Liberalen houden zich dan ook niet zozeer bezig met de vraag of mensen goed of slecht zijn, maar nemen de mens zoals hij is als uitgangspunt, met alle deugden en ondeugden. Daarbij kijken liberalen met name naar de drijfveren en vermogens van mensen. Zij erkennen dat mensen gedreven worden door het verlangen hun eigen lusten te vergroten, terwijl zij hun lasten juist proberen te verkleinen.

Van nature zijn mensen niet geneigd tot altruïsme –uitzonderingen daargelaten–, maar eerder tot het nastreven van het eigen belang. Wanneer mensen al zuiver altruïstisch handelen, bijvoorbeeld bij het redden van een medemens van de verdrinkingsdood, zijn er duidelijke grenzen aan de opofferingsgezindheid. Zo is vrijwel niemand bereid zijn eigen leven te laten voor een willekeurige ander.

Liberalen onderscheiden zich van andere stromingen door dit najagen van het eigen belang niet als een ondeugd te bestempelen. Sterker nog, zij erkennen dat het najagen van het eigen belang een noodzakelijk principe van zelfbehoud is en zien er de voordelen van, juist ook voor anderen. Door in het eigen belang te handelen dient het individu het algemeen belang veelal als vanzelf.

Daarnaast erkennen liberalen dat empathie eveneens een belangrijke rol speelt in het menselijk handelen. In het intermenselijk contact herkennen we elkaars emoties en handelen daar ook naar. In dit intermenselijk contact ligt voor liberalen ook de basis voor de moraal, waarbij het vermogen tot empathie een belangrijke voorwaarde is.

Mensen zijn vrijwel allemaal sociale wezens die elkaar opzoeken en verbanden aangaan. Voor liberalen is het wezenlijk dat deze verbanden op vrijwillige basis worden aangegaan en op ieder moment ook weer kunnen worden verlaten. Mensen mogen nooit de gevangene worden van bepaalde sociale verbanden. Het aangaan van relaties is immers een dynamisch proces van komen en gaan waaraan op geen enkele wijze sturing gegeven hoeft te worden door anderen dan de individuen zelf.

Rede

Een laatste aspect van het liberale mensbeeld is de rede. Liberalen zien mensen als betrekkelijk redelijk, dat wil zeggen dat zij in staat zijn te redeneren en te argumenteren. Zij kunnen duiding geven aan de zaken die om hen heen plaatsvinden. De rede stelt mensen in staat om het leven in eigen hand te nemen en zich te verzetten tegen welke overheersing van buitenaf dan ook.

Liberalen verschillen onderling van mening over de rol die de rede nu precies speelt bij het denken en doen van mensen. Een stroming meent dat de rede een zuiver instrumentele rol toekomt. Het menselijk handelen wordt in deze visie gedreven door individuele hartstochten en verlangens, waarbij de rede slechts een middel is om deze passies te verwezenlijken. De rede verwordt in deze visie tot slaaf van onze passies, aldus David Hume.

De andere stroming binnen het liberalisme meent met Immanuel Kant dat de rede kan worden aangewend om het gevoel te domineren. Met behulp van de rede kunnen mensen zich bevrijden van de tirannie der lusten en conform algemeen geldende principes leven.

Tegenwoordig ligt voor liberalen de waarheid vaak in het midden. Ieder mens kent momenten waarin hij impulsief handelt, terwijl aan veel andere besluiten juist de ratio ten grondslag ligt. Er bestaan bovendien veel onderlinge verschillen in de mate waarin mensen hun handelen laten leiden door de rede. Voor liberalen staat centraal dat mensen met rede behept zijn en in staat kunnen worden geacht richting en vorm te geven aan hun leven. Zo is de manier waarop mensen hun leven vormgeven iets wat hoofdzakelijk aan de individuele vrijheid wordt overgelaten. Natuurlijk zijn mensen het dan onderling niet eens met elkaars keuzes, maar dat geeft hun nog niet het recht aan anderen hun norm op te leggen.

Vrijheid

Belangrijke voorwaarde voor die individuele vrijheid is wel dat deze iedereen in dezelfde mate toekomt. Mensen mogen met hun handelen elkaars vrijheid dus niet met de voeten treden, maar dienen deze te respecteren. In het samenleven staat voor liberalen het schadebeginsel van Mill centraal, dat er kort gezegd op neerkomt dat mijn vrijheid ophoudt daar waar die in botsing komt met de vrijheid van de ander.

Het samenleven van mensen gaat veelal goed waar mensen bij het najagen van hun dromen handelen volgens het principe: „Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook een ander niet.” Het gezamenlijk belang van een samenleving waarin ieders individuele vrijheid zo goed mogelijk tot haar recht komt maakt dat mensen zich veelal aan de algemeen geldende wetten en regels houden.

Toch behoeft de menselijke neiging om zich bij het najagen van de individuele passies niet altijd evenveel gelegen te laten liggen aan de medemens enige correctie. Daarom kennen we het strafrecht als ultimum remedium, waarbij veelal geldt dat de mensen die zich in hun gedrag te weinig aantrekken van hun medemens op termijn alleen gecorrigeerd kunnen worden door een streng vergeldend strafrecht.

Zelfbeschikking

Het feit dat liberalen in hun filosofie geen ideale mens voor ogen hebben maakt dat er geen echte bestemming is waar mensen toe zouden moeten komen. De samenleving is idealiter zo ingericht dat de individuele vrijheid zo groot mogelijk is. De politiek dient er dan ook op gericht te zijn de individuele vrijheid in de samenleving te garanderen en te faciliteren. Enerzijds door mensen daadwerkelijk vrij te laten –negatieve vrijheid– en anderzijds door mensen in staat te stellen vrij te zijn – positieve vrijheid.

Mensen zijn positief vrij wanneer zij in staat zijn tot zelfbeschikking, hun eigen levensweg kunnen kiezen en invloed kunnen uitoefenen op de politieke besluitvorming in de samenleving waarvan zij deel uitmaken. Paternalisme is voor liberalen uit den boze daar waar het volwassenen betreft.

Ieder mens is uniek en heeft een intrinsieke waardigheid los van zijn bijdrage aan of positie in de maatschappij. Liberalen oordelen niet over de levensweg die mensen kiezen, zolang zij het recht van ieder ander erkennen ook in vrijheid een eigen levensweg te kiezen binnen de grenzen van de rechtsstaat.

De auteur is wetenschappelijk medewerker bij de Teldersstichting, het onafhankelijk wetenschappelijk bureau ten behoeve van het liberalisme en de VVD.

Donderdag deel 4: SP