Of er een proces komt staat nog niet vast, zei de Amerikaanse legerleiding zondag, maar Irak en de wereld gaan er wel van uit. Minstens 300.000 mensen, misschien wel honderdduizenden meer, zijn vermoord en in massagraven gedumpt in de 35 jaar die de Ba’ath-partij aan de macht was, vooral in de jaren ’80 en ’90, toen Saddam de scepter zwaaide. Maar hoe bekend de moorden op Koerden, sjiieten en politieke tegenstanders ook zijn, de berechting van Saddam wordt een buitengewoon ingewikkeld en lastig politiek proces. Historici wijzen erop dat het zelfs lastig zou zijn geweest om Adolf Hitler te vervolgen.

Het juridisch raamwerk voor een proces tegen Saddam is al uitgezet. Afgelopen woensdag besloot de Iraakse bestuursraad, het door de VS in het leven geroepen orgaan dat fungeert als voorlopige regering, een speciaal tribunaal op te richten om leden van het oude regime te vervolgen wegens volkerenmoord, oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid. Het tribunaal bestaat uit vijf Iraakse rechters. Processen zullen op basis van de oude Iraakse strafwet in het openbaar worden gevoerd, verdachten zullen bijstand van advocaten krijgen en zullen in beroep mogen gaan.

De bestuursraad heeft de tribunaalwet opgesteld in nauw overleg met de Amerikaanse bezettingsautoriteiten en de Amerikaanse ministeries van Defensie en Buitenlandse Zaken zijn ermee akkoord gegaan. Amerikaanse specialisten hebben zich maandenlang door stapels documenten heen geploegd om misdrijven en verdachten aan elkaar te koppelen. Die nauwe Amerikaanse betrokkenheid kan bij de vervolging problemen opleveren.

„Het gevaar bestaat dat dit, ook al is het niet de bedoeling, een proces zal lijken dat door de Verenigde Staten wordt gestuurd”, zegt Hanny Megally, Midden-Oostendeskundige van het International Center for Transitional Justice in New York. Wil het proces internationaal geloofwaardig en legitiem overkomen, dan mag het niet gezien worden als iets wat door de bezettingsmacht op touw is gezet, zegt Richard Dicker van Human Rights Watch. Zij zeggen dat ook goedbedoelende Iraakse rechters en aanklagers na tientallen jaren dictatuur onder de huidige omstandigheden geen volledige, eerlijke processen kunnen voeren en daarom door internationale juristen moeten worden bijgestaan.

„Misdaden tegen de mensheid, oorlogsmisdaden, misschien volkerenmoord - het zijn zware aanklachten die grondig moeten worden voorbereid om Saddam ervoor veroordeeld te krijgen”, zegt Megally. Volgens Dicker schiet de onderliggende Iraakse strafwet ernstig tekort ten aanzien van mensenrechten, bijvoorbeeld door een impliciete goedkeuring van door foltering afgedwongen bekentenissen. Zonder adequate voorbereiding „kan de zaak verworden tot een politiek showproces”, waarschuwt hij.

Amerikaanse functionarissen zeggen daarentegen dat de rechtspraak in Irak in Iraakse handen hoort te liggen in plaats van bij een internationaal tribunaal. Bovendien is in het geval van Joegoslavië en Rwanda gebleken dat zulke tribunalen langzaam werken en duur zijn.

Als Saddam ooit in de beklaagdenbank plaats moet nemen, zullen de rechtszittingen volop in de belangstelling staan. Voormalige getrouwen zullen worden opgeroepen om als getuige belastende verklaringen tegen hem af te leggen, maar als zij in ruil daarvoor er zelf met lichte straffen afkomen of de dans ontspringen, zal dat hun slachtoffers razend maken.

Op hun beurt kunnen Saddam en zijn advocaten informatie onthullen die belastend is voor Irakezen die tot dusver buiten schot bleven, of voor Arabische bondgenoten uit de oorlog van 1980-1988 tegen Iran, waarin duizenden Iraniërs en Koerden met gifgas werden vermoord. Om maar niet te spreken van de banden van Washington met Saddam in die tijd, of van Amerikaanse en andere buitenlandse leveranciers van onderdelen voor Iraks niet-conventionele wapenprogramma’s.