Nederland heeft volgens Rotmans een soort gasregime ontwikkeld, een fijnmazig wijdvertakt bolwerk dat op allerlei manieren het gebruik van gas propageert. „Gasunie produceert gas, Gasterra distribueert het, de Nederlandse politiek draait erop, tal van toeleveringsbedrijven en adviesbureaus verdienen hun geld eraan. In totaal zijn er zo tienduizenden mensen afhankelijk van aardgas.”

Het overheidsbeleid is erop gericht om van Nederland hét gasdistributieland van Europa te maken. Met de huidige gasvoorraad voorziet Nederland in zijn eigen behoefte van 40 miljard kubieke meter per jaar. Ook exporteert het een even groot deel naar het buitenland via de zogeheten gasrotonde, een internationaal knooppunt voor de doorvoer van gas. De gasinkomsten zijn belangrijk voor de Nederlandse rijksbegroting; jaarlijks verdient Nederland er zo’n 10 tot 15 miljard euro aan, aldus Rotmans.

De Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) schat dat Nederland nog vijftig jaar gas kan produceren. „Nederland kan nog dertig jaar gas van eigen bodem exporteren, als het in het huidige tempo doorgaat”, stelt Bart Visser, woordvoerder van het ministerie van Economische Zaken. Daarna wordt Nederland een netto-importeur van Russisch gas en vloeibaar gas (lng) uit het Midden-Oosten.

Volgens Rotmans is dat al veel eerder het geval. „Bij een huidige productie van 70 miljard kubieke meter en een geschatte voorraad van 1000 miljard kubieke meter, kunnen we hooguit vijftien jaar vooruit.” René Peters, directeur gastechnologie bij TNO Energy, stelde in januari tegenover ANP dat er nog maar voor ongeveer tien jaar aardgas in de bodem zit. „Het is dubbel pijnlijk voor onze staatshuishouding”, aldus Peters. „We moeten straks gas importeren en we raken inkomsten kwijt.” In 2024 zal de regering een oplossing moeten hebben voor de 10 à 15 miljard euro die nu nog jaarlijks aan aardgasbaten in de staatskas vloeit.

Rusland loopt zich nu al warm om Nederland van aardgas te voorzien. Het grootste deel van het exportgas komt nu al uit Rusland. Rotmans: „Als ik het heel cru stel, investeren wij miljarden in een gasrotonde om goedkoop Russisch gas te transporteren naar andere Europese landen en via de Rotterdamse haven ook naar de rest van de wereld.” Vorig jaar sluisde Nederland bijna 40 miljard kubieke meter aan buitenlands gas door naar buitenlandse afnemers.

Geopolitiek maakt Nederland zich door zijn grote aardgasvraag erg afhankelijk van Rusland; en dat is riskant, vindt Rotmans. „Rusland heeft bij conflicten met zijn grenslanden geregeld de gaskraan dichtgedraaid. Nu kan de Nederlandse export wel 40, 45 dagen zonder Russisch gas, maar daarna ontstaat er onherroepelijk een tekort.”

Nederland heeft daar volgens Bart Visser zelf niet direct last van. „We produceren genoeg om Nederland van gas te kunnen voorzien, zelfs al zou Poetin de gaskraan sluiten.”

Voor de export levert een sluiting van de gaskraan door Rusland dus wel degelijk een probleem op.

Visser: „Dat klopt. Als de aanvoer van Russisch gas stopt, heeft dat directe consequenties voor onze export.”

Volgens Rotmans levert dat Nederland echter wel grote problemen op. „Nederland loopt dan inkomsten mis waardoor er grote financiële problemen zullen ontstaan.”

Door de afhankelijkheid van de im- en export van Russisch gas bestaat volgens de hoogleraar nu al gevaar dat Nederland ook politiek afhankelijk wordt van Rusland. „Je ziet nu al dat Nederland Rusland niet al te zeer voor het hoofd wil stoten in het conflict op de Krim. De kans bestaat dat Poetin de aardgaslevering zal inzetten als onderpand bij onderhandelingen. Overigens is Nederland in grootte de derde investeerder in Rusland. We zijn dus dubbel afhankelijk van Poetin.”

Op termijn is ontsnappen uit deze val niet mogelijk, denkt Rotmans. Veel landen proberen onafhankelijk te worden van energie-importen. „Kijk maar naar de VS, China, India en Polen. Nederland slaat echter de omgekeerde weg in. We maken onszelf afhankelijk van het buitenlandse gas en binnenkort ook van het buitenland zelf.”

De hoogleraar vindt dat gevaarlijk kortzichtig. „Nederland heeft geen plan B. Het is qua energie-infrastructuur eenzijdig gericht op aardgas: 90 procent van de woningen heeft sinds de jaren 60 een aardgasaansluiting. Ook een groot deel van de zware industrie draait volledig op aardgas, bijvoorbeeld de petrochemie en de staalbedrijven.”

Nederland zou volgens hem meer moeten inzetten op duurzame energiebronnen, zoals zon, wind en biomassa. Ook daarvoor is aardgas belangrijk: de Nederlandse overheid propageert aardgas als ‘schone’ transitiebrandstof om de omschakeling naar duurzame energie mogelijk te maken. Maar volgens de Rotterdamse hoogleraar is die redenering achterhaald. „Om schommelingen in het aanbod van wind- en zonne-energie op te vangen, moet je een buffercapaciteit inbouwen, een soort back-up. Daarvoor kunnen het beste grote gascentrales worden ingezet, is de gedachte. Maar dat argument wordt steeds minder sterk. We kunnen overtollige energie steeds gemakkelijker opslaan, in bijvoorbeeld afgedankte accu’s van elektrische auto’s.”

De reden dat duurzame energie hier niet van de grond komt, is omdat in Nederland nog steeds sterk leunt op aardgas, constateert Rotmans. „De grote gasbel bij Slochteren heeft ons lui gemaakt. De noodzaak om snel over te schakelen op duurzame energie bestond lange tijd niet. Ook nu nog investeert Nederland vele miljarden in gas- en kolencentrales.”

Nederland investeert toch ook 
18 miljard in een verdrievoudiging van de windenergie tot 2023?

Rotmans: „Daarmee neemt het aandeel duurzame energie toe van 3 tot 16 procent. Dat is precies wat de Europese Unie van ons vraagt, niet meer en niet minder. Het energieakkoord is een doekje voor het bloeden: de milieubeweging kreeg haar windmolens; in ruil daarvoor laat ze de energie-intensieve industrie met rust.”

Intussen heeft het aardgas Nederland veel geld en banen opgeleverd.

„Ik heb becijferd dat Nederland er de afgelopen vijftig jaar 500 miljard euro aan heeft verdiend. We hebben de gasbaten helaas niet in een potje gedaan om er een infrastructuur voor duurzame-energie mee op te bouwen zoals Noorwegen dat wel heeft gedaan. Een groot deel van het geld is gebruikt om Nederland sociaal stabiel en welvarend te maken. Toch zullen we die overstap naar duurzame energie een keer moeten maken. En die gaat vele miljarden kosten.”

Wat staat Nederland nu te doen?

„Als de wiedeweerga alle seinen voor duurzame energieopwekking op groen zetten.”

In het vrijdag verschenen rapport van stichting Urgenda ”Nederland, 100% duurzame energie in 2030”, waaraan Rotmans en een aantal andere hoogleraren hebben bijgedragen, is uitgewerkt wat Nederland moet doen om in 2030 volledig duurzaam te kunnen zijn. De maatregelen variëren van het energieneutraal maken van woningen en investeren in wind- en zonne-energie, tot het overschakelen op groene grondstoffen en het aanleggen van ‘slimme’ elektriciteitsnetwerken, zogeheten smart grids.

Rotmans: „Die omschakeling is mogelijk. De kennis is er; technische belemmeringen zijn er niet. Het vraagt echter wel leiderschap en een investering van tientallen miljarden: elk jaar 2 miljard extra in elektriciteitsnetten en 7 miljard per jaar in duurzame elektriciteits- en warmteproductie; budgetneutraal vergroenen bestaat niet.”

Is de overschakeling op duurzame energie dan wel de moeite waard?

„Jazeker, een duurzame economie levert ook weer miljarden op. Er komt nieuwe werkgelegenheid –volgens het rapport van Urgenda minimaal 150.000 extra banen–, de CO2-uitstoot daalt drastisch en we zijn veel minder afhankelijk van aardgas als geopolitiek drukmiddel.”

Maar de aanleg van de gasrotonde levert volgens overheidsbedrijf EBN ook 136.000 banen op tot 2020.

„Dat klopt niet, de Rekenkamer heeft vorig jaar uitgerekend wat Nederland kan verdienen aan de gasrotonde en de conclusie was teleurstellend en veelzeggend: het levert Nederland weinig op, ook niet qua banen.

We zullen de overstap naar duurzame energieopwekking toch een keer moeten maken. Hoe langer Nederland wacht, hoe urgenter de overschakeling wordt en hoe meer de investeringen gaan kosten. Ik ben ervan overtuigd dat de miljarden die we nu investeren in duurzame energie zich op termijn voor 100 procent terugbetalen.”

Dit is het laatste deel in een drieluik over gaspolitiek.

De fabel: aardgas is schoon

Dat aardgas de schoonste fossiele brandstof zou zijn, is een fabel, stelt prof. dr. Jan Rotmans. „Er bestaan tegenwoordig veel verschillende soorten gas: regulier aardgas, vloeibaar aardgas (lng), groen gas, schaliegas en steenkoolgas. En de gassector probeert ons wijs te maken dat gas een schone brandstof is. Het is echter meer van hetzelfde: bijna al deze gassen zijn gewoon fossiele brandstoffen en dus eindig; groen gas en biogas uitgezonderd.”

De hoogleraar constateert dat oliebedrijven de laatste tijd overschakelen op fossiel gas, en dat propageren als schone brandstof. „Neem bijvoorbeeld Shell, dat bezig is met schaliegasprojecten in Oekraïne. Gas is en blijft echter een fossiele brandstof.”

Hoewel de verbranding van aardgas minder schadelijke stoffen oplevert dan steenkool en diesel, is de bijdrage van aardgas aan klimaatverandering groter dan eerder werd gedacht. Dat bleek uit een onderzoek van de Amerikaanse Stanford University. De studie werd vorige maand gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Science. Vooral aardgaslekkages zijn de boosdoeners: 5 tot 10 procent lekt weg. En aardgas is een twintig keer sterker broeikasgas dan CO2.

Aardgas beïnvloedt de klimaatverandering ook nog op een andere ongedachte manier. Veel landen schakelen momenteel over van kolencentrales op gasgestookte centrales. Kolencentrales staan bekend als vervuilend: ze produceren roet, waardoor bijvoorbeeld een stad als Peking nauwelijks meer zonlicht ziet.

Uit een jarenlange studie van internationale teams van klimaatonderzoekers blijkt echter dat overstappen op gasgestookte centrales nauwelijks uitmaakt voor het klimaat. „Roet houdt zonlicht tegen en dat heeft een afkoelende werking op de aarde. Bij de overschakeling op gas verlies je die roetdeken, waardoor de klimaatverandering sneller zal verlopen.” Glimlachend: „Zo gecompliceerd ligt dat dus.”

Woonhuis energieneutraal

Ook huishoudens kunnen energieneutraal worden door hun eigen huis te isoleren en de energie die ze nodig hebben, zelf op te wekken. Een paar vragen aan professor Rotmans.

Wie gaat dat betalen?

„Ik hoop dat burgers zelf het initiatief willen nemen voor het energieneutraal maken van hun woning. Ik heb het zelf gedaan en was daarvoor ongeveer 75.000 euro kwijt. Sommige banken bieden daarvoor een extra hypotheek aan.”

Waarin zien burgers die investering weer terug?

„In een fors lagere energierekening. Volgens onze berekeningen hebben ze de investering er binnen vijftien jaar weer uit. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat ze die voorlopig niet volledig terug zullen zien in een waardestijging van hun huis. Wat dat betreft is de positie van woningcorporaties gunstiger. Die leveren steeds vaker energiezuinige woningen op. De huur daarvan ligt iets hoger, maar de energierekening is voor de huurder een stuk gunstiger.”